CARMINA MACARONICA SELECTA

"Quid contentandum nisi contentamus amigos? / Hoc mihi servitium facias, tu deinde comanda, / nam, giandussa mihi veniat in culmine nasi, / ni pro te posthac Paradisos mille refudem", Baldus, V, 9, 295-298

sábado, 29 de abril de 2023

FRAGMENTOS DE MI TRADUCCIÓN DE "BALDO" DE MERLÍN COCAYO: En donde cuenta cómo el centauro Virmazzo capturó a la bruja Pandraga, responsable de la muerte del caballero Leonardo, y el castigo que aquesta sufrío (Baldus V, 18, 10-133)


 

Grabado que representa la escena del flagelo en la redacción Toscolanense (1521), donde los nombre de los protagonistas son otros


Entre tanto, el centauro dispuesto con gusto por Cíngar        10

a exponer la vida a cien peligros de muerte,

va a la chitacallando al hogar de la bruja Pandraga.

Pisa el suelo haciendo el ruido menor que es posible,

porque no pueda oirlo la pérfida y huir de la ruina,

que sabe que, por tramar de Leonardo la muerte, le espera. 15

Vimos a veces a una gata con todo su cuerpo

ir encogida tras una mata o junto a un muro;

esta tunanta, mucho acechando con fija mirada,

observa a un pajarito que juega entre ramas umbrosas.

Igual el centauro por ese bosque camina quedito;                20

durmiendo encuentra (¡oh, gran ventura!) a la ribalda,

durmiendo, digo, junto a su celoso Beltrazzo;

presto la agarra, llevándosela con la misma destreza

con la que vemos a un lobo llevarse una oca aterida.

Mas porque ella lleva siempre su mágico libro                      25

entre sus mamas marchitas y por Morlocco ajadas,

(cosa que conocía el centauro por anticipado),

lo busca, debajo de su pelliza metiendo la mano.

Lo encuentra a la postre oculto en una parte recóndita,

y tras quitárselo, más grita ella, más ella le ladra.              30

Virmazzo cerróle en la gola de la voz el camino

con lío de hierbas porque no invocara diablos

que prestamente acudieran a socorrer a su zorra.

Ésta ya por perdida se tiene, ya por quemada.

Bertazzo les sigue, grita, suplica miserablemente,             35

se araña la cara, y de la barba se arranca los pelos.

Habiendo ya oído este ruido, Cíngar cuidoso

dejó caer la cabeza de Baldo sobre la hierba.

Levántase, la espada saca, mira en redondo,

busca cuál la causa sea de tanto estruendo.                     40

Hete que llega el centauro; encima lleva a Pandraga,

como lleva perdiz gavilán en sus garras filosas,

o como gallina se lleva una zorra del gallinero.

Cíngar dale el encuentro, y le pide que no haga ruido,

para que a Baldo no lo despierte del sueño.                     45

Pero Pandraga grita y manda chillidos al cielo,

por lo que Cíngar abriéndole a la fuerza la boca,

una mordaza le mete, para impedirle los gritos.

La dejan luego encuero tal como era nacida,

pues flagelarla desean toda públicamente,                      50

para que todos bien puedan llamarla puta azotada1.

Para cumplir con tal cometido verdugo2 ninguno

había, si el destino no aportara a Boccalo.

Hete que llega Boccalo; hará con finura el oficio.

Dice Cíngar: "Centauro, te ruego, si no te importuno      55

tanto, llégate al cuerpo exangüe de nuestro Leonardo,

que puedes llevar de Pandraga a la casa que te es conocida;

busca allí por doquiera, debajo, encima, y por bajo,

y encuentra una celda bajo pesada piedra escondida,

ábrela con la llave, si es que llave se encuentra;           60

pero si falta la llave, romperse debe la puerta.

Quiebra las hojas, y saca fuera del cepo al magno,

magnánimo hombre, al que llamaron siempre Falchetto,

cuyo aspecto al tuyo es parejo, con la diferencia

de que su parte trasera es de perro, no de caballo.        65

Luego en la misma cárcel pon a Leonardo a resguardo,

porque los lobos no encuentren y dañen tan noble cadaver".

Asiente a esta orden Virmazzo, y de ahí alejándose,

adonde estaba Leonardo llega, y en brazos cogido,

lo lleva, con los ojos bañados en lágrimas tiernas.         70

Boccalo a su vez, de allí cuando se hubo alejado el centauro,

trenza un flagelo con ásperas brozas y ramos de espino;

después, arremangándose con sus manos los brazos, se apresta,

y empieza, furioso, a fustigar a la puta revieja,

purgando el viejo pecado con penitencia que es nueva. 75

Cual campesino, cuya energía el vino de bota

ha aumentado, se escupe en las palmas de ambas las manos,

veloces golpes de vara da, batiendo la paja,

así Boccalo a la yegua de Satanás con su fusta

de verdes espinas flagela, marcándola con denuedo.     80

Aquélla retiene en el pecho sus dolorísonos3 gritos,

pues, amordazada, no le es dado más fuerte los ayes

suyos gritar, por lo que el dolor más intenso resulta.

Hete que llega justo Beltrazzo muy afanoso;

nada más verlo de lejos, Cíngar presto se alza,            85

y empieza a correr detrás del viejo tan malhadado.

"¡Oh -exclama-, venisteis, señor padre, al tiempo oportuno.

¿A dónde así de deprisa vuestra puericia camina?

Esperad, tengo varias cosas para deciros,

y nuestras cuentas mutuamente podremos saldarnos." 90

Cíngar con tales insultos lo sigue, el pobre se escapa.

Ver creerías un gamo siguiendo a una lenta tortuga;

como un rayo, en tres saltos lo agarra del cuello.

Éste suplica, Cíngar oídos sordos le presta,

y lo arrastra consigo tirando de su colodrillo.               95

"Esta -dice-, joyita, Boccalo, pongo en tus manos.

Nada mejor conviene del verdugo al oficio

que azotar a putas en hombros, y viejos en culos.

Un viejo que mira a las damas, con corazón amoroso,

no se merece otro castigo que el del flagelo;             100

de cierto, un viejo enamorado al par que celoso

niño es de cien años, y digno de en un caballo4

ser montado y azotado en las nalgas desnudas.

Hete, Boccalo, que en tu escuela tal nuevo alumno

entra: tiernico, mas presto a ponerse al día de todo. 105

Enséñale las normas para pasar a pasiva.

No hay discordancia tan discordante, que este muchacho

no la concuerde presto, sonando el cuero del látigo."

Boccalo asumió tal tarea, y volviose enseñante,

volviose gramático y pedagogo, volviose maestro.    110

Al viejo imberbe, y al sinvergüenza chocho Boccalo

prepara al doctorado, si ciencia hay de la fusta,

si hay en azotes en culo de madre para su hijo.

Mientras, quitó de la entrada de la cueva el centauro

enorme piedra, y sacó a Falchetto con una cuerda. 115

Éste, viendo así de Leonardo el cadáver inerte,

lloró, y sabiendo de su morir la causa, mordiose

rabioso un dedo: guárdese de su ruina Pandraga,

porque muchas cuentas que saldar le atribuyen.

Dejado, pues, allí de Leonardo el cuerpo, en tanto 120

que no se encuentra sepulcro adecuado a tan gran guerrero,

juntos se marchan, y van en busca de sus compañeros.

Poco a poco Febo desciende la escala del cielo,

y tres horas faltan sólo del día que está feneciendo.

Llegan al fín a la parte donde Boccalo se afana       125

en torno a la puta, golpeándola sin pararse.

Cíngar entonces, viendo llegar a Falchetto, se lanza

a su encuentro, se abrazan, llorando por Leonardo.

A continuación Falchetto, tras darle Boccalo el flagelo,

¡ay! empezó con cuántos ¡ay! y con cuáles azotes   130

a contarle todos los pelos alzando sus costras.

La hija de Satanás, Pandraga, llamaba a la muerte,

pero el Diablo se niega a consigo llevarla a su reino.


_______________________________________

1Puttana scovata. Señala Chiesa que el castigo de flagelo público se aplicaba especialmente a las prostitutas recorriendo la ciudad.

2Boia. Indica también Chiesa que este oficio no podía ser desempeñado por personas de calidad.

3Dolorisonas. Aparente neoformación latina folenguiana.

4Chiesa señala que era castigo habitual en las escuelas.


sábado, 22 de abril de 2023

LA METRIFICATIO INVECTIVALIS CONTRA STVDIA MODERNORVM DE TOMÁS DE IRIARTE: Traducción (XIII)

 

Leed continuamente los libros de los extranjeros,

Porque piérdase aún nuestra patria por vuestra culpa,

Y, si no el moro, la conquiste el gabacho.





EL FIN CORONA LA OBRA





159. Conquistet Gallicus illam. Entiéndese que esta conquista no es material ni por las armas, sino espiritual y por libros1. Líbrenos Dios de estos corruptores, y restitúyanos la antigua forma de discurrir y disputar de todo lo disputable, pero con la debida subordinación a la doctrina inmutable de la venerable Universidad, que siempre nos dio, siempre nos da, y siempre nos dará el mayor crédito y seguro modo de vivir. Este es el objetivo final de toda sabiduría en este miserable mundo; lo demás son sueños, humo, paja, visión, bambolla y vanidad de vanidades.




____________________________________

1 Sobre el burdo tópico manejado por el escolástico cf. F. SÁNCHEZ-BLANCO, o.c., p. 18: "se ha venido repitiendo como si se tratara de algo evidente que, en España, el siglo XVIII es el 'siglo francés'. Sin embargo, esto sólo es totalmente verdad a nivel de cocineros, peluqueros, sastres y maestros de baile y ya lo es menos cuando se piensa en las artes: la música, por ejemplo. Se vive a la moda francesa pero se piensa a la inglesa. Incluso en literatura, la producción española de la época recoge influencias múltiples, procedentes de diversos países y sería inexacto hablar de una exclusiva atención a los maestros franceses. Es decir, que hay que relativizar bastante lo del 'siglo francés' y dejar esta denominación sólo para las costumbres mundanas, porque en el terreno del pensamiento -ya fuera el filosófico, ya fuera el político o el económico-, en España, como en el resto de Europa, el punto de referencia era Inglaterra y no Francia, a pesar de que esta última nación y, sobre todo, su lengua ejerza una evidente función mediadora al sustituir progresivamente el latín en la comunicación cultural. No es exagerado afirmar que, hacia mitad de siglo, la anglomanía invade también España a pesar de las tensiones que pudieran existir en el terreno de la política internacional".

LA METRIFICATIO INVECTIVALIS CONTRA STVDIA MODERNORVM DE TOMÁS DE IRIARTE: Edición crítica (XIII)

 

Extrangerôrum legitôte volúmina semper,

Vt perdâtur adhuc propter vos pátria nostra,

Et, si non Maurus, conquístet Gállicus illam.





FINIS CORONAT OPVS




159. Conquístet Gállicus illam. Intellígitur quod haec conquísta non est materiális et per arma, sed spirituális et per libros. Deus líberet nos ab istis corruptóribus, et restítuat nobis antíquam formam discurréndi et disputándi de omni disputábili, sed cum débita subordinatiône ad doctrínam immutábilem venerándae Vniversitátis, quae nobis semper dedit, semper dat ac semper dabit máximum créditum et secúrum modum vivéndi. Hoc est objéctum finále totius sapiéntiae in hoc miserábili mundo; caetera sunt sómnia, fumus, pálea, phantásma, bambólla et vánitas vanitâtum.






_________________________________________

158 OV. fast. 4, 81 Sulmonis gelidi, patriae, Germanice, #nostrae#

________________________________________ 

159 explicit CCarbonero n. 159, 5 in hoc miserábili mundo deficit in C



sábado, 15 de abril de 2023

LA METRIFICATIO INVECTIVALIS CONTRA STVDIA MODERNORVM DE TOMÁS DE IRIARTE: Traducción (XII)

 

No, porque no saben distinguir siempre como nosotros,       140

Cuando el conceder o negar sería lo necesario.

La gente que con compás así disputa y sin lengua,

Entrar cierto que no merece en el gremio de los doctores.

Tras suponer esto, ¡oh vosotros que las nimiedades

Aprendïendo de los modernos, soléis extrañaros                 145

De que vosotros no recibís ni pesetas ni honores!

No seáis burros: ved de qué modo muchos

Que cursan dogmas inquebrantables y fundamentales,

Escritos en volúmenes bien gordos y encarecidos,

Beneficiosos oficios ejercen y condecorados;                     150

Y aunque os pese, tienen y tendrán para siempre

No sólo grandes rentas sino glorïa y auge1.

Pensad bien este punto, y si lo deseáis posteriormente,

Hacéos astrónomos, químicos o dad en ser botanistas2,

Experimentales físicos o agricultores,                              155

Retóricos, críticos nuevos y hasta incluso poetas;




_________________________________________________________________

1 Esta realidad era ya reflejada por Cadalso en sus Cartas marruecas, VI: "[...] no hay quien no sepa que se ha de morir de hambre como se entregue a las ciencias, exceptuando las de ergo, que son las únicas que dan de comer".

2 Cf. glosario s.u. 'botanista'.

LA METRIFICATIO INVECTIVALIS CONTRA STVDIA MODERNORVM DE TOMÁS DE IRIARTE: Edición crítica (XII)

 

Non, quia non sápiunt, uti nos, distínguere semper,       140

Quando necésse foret concédere sive negâre.

Gens quae compásso sic dísputat et sine lingua,

Nequáquam in grémium doctôrum intrâre meréscit.

Istis suppósitis, ô vos, qui, futilitâtes

Apprendéndo Modernôrum, extrañâre solêtis                145

Quòd non dant vobis nec pesétas nec honôrem,

Nolîte esse ásinos. Atténdite quómodo multi

Qui sólida et fundamentália dógmata cursant

Scripta volumínibus benè pínguibus atque onerósis

Vtília officia exércent et condecorâta,                          150

Et, quamvis vos peset, habent ac semper habêbunt

Non solùm magnas rentas sed glóriam et augem.

Hunc punctum pensâte benè et, si póstea vultis,

Vos fácite Astrónomos, Chymicos fácite aut Botanístas,

Experimentáles Physicos sive Agricoléntes,                  155

Rhetóricos Criticósque novos etiámque Pöétas;





140. Distínguere semper. Mathemátici, qui ignórant artem syllogizándi, semper negant vel concédunt, et nunquam distínguunt neque subdistínguunt; et sic argumenta eôrum non possunt durâre unam horam vel dimídiam sicut arguménta Scholástica; neque illi sápiunt implicâre subtíliter matérias, ut contrárius confundâtur, atque investigátio veritâtis in perpétuum retardêtur ad majôrem glóriam argumentántis.





__________________________

151 OV. met. 1, 558 #semper habebunt#

sábado, 8 de abril de 2023

LA METRIFICATIO INVECTIVALIS CONTRA STVDIA MODERNORVM DE TOMÁS DE IRIARTE: Traducción (XI)

 

También me provocan gran repugnancia los anticuarios,

Que leen los rótulos viejos y de Nerón los ochavos,

O manuscritos cuando hay mala letra en aquéllos

Con garrapatas, como el griego o el arabesco;               125

Y la paciencia tienen de estudiar mitologías,

Que son historias paganas y de los dioses grandes

Pecados y harto descabelladas incredulidades.

En la cuenta de aquellos que en vano mucho trabajan

Pongo a los matemáticos, pues la humanística secta,     130

En cuanto a delirios, debe contarlos entre sus filas:

No creen en Aristóteles, ni de decir son capaces

Un ergo a la perfección, pateando y con voz retumbante,

Como acostumbra nuestra escuela; mas todo tan sólo

Someten a la razón, despreciando a las autoridades;     135

Y siendo tal manera de argumentar totalmente

Fría, oscura y muda, el recurso de que se sirven

Es configurar estrambóticas formas en cierta cuantía

Como infalibles ¿pero no se replica ante aquéllas?




126. Mythologias. La y es breve; no obstante, el doctor irreprehensible la alargó por su autoridad1, contra la que los argumentos de razón nunca valen2, porque la mayor razón entre todas las razones razonables de todos los razonantes no es tan racional como la autoridad de cualquier señor doctor que haya autorizado en escritos o en clase de universidad en virtud de la extensión de su poder autorizativo ad placitum.



_____________

1 Véase aquí 6. 3. 2.

2 Lo que figura a continuación fue añadido por Iriarte en la edición de 1787.


LA METRIFICATIO INVECTIVALIS CONTRA STVDIA MODERNORVM DE TOMÁS DE IRIARTE: Edición crítica (XI)

 

Me quoque fastídit gens Antiquária valdè,

Quae rótulos véteres legit atque Nerónis ochávos

Sive manuscríptos, quando est mala líttera in illis,

Cùm garrapátis, tamquam Graecum aut Arabéscum;      125

Et patiéntiam habent studiándi mythologîas,

Quae sunt históriae gentíles, magna deôrum

Peccâta et benè ridículas incredulitâtes.

In número illôrum qui in vano multa labórant

Pono Mathemáticos, quóniam Humanística secta,          130

In quantùm ad delíria, eos compréndere debet:

Non credunt in Aristótelem, nec dícere possunt

Vnum "ergo" in forma, pateándo et voce sonóra,

Sicut acostúmbrat Schola nostra; sed omnia solùm

A ratiône probant auctóres despreciántes;                   135

Atque esséndo in totum argumentátio talis

Frígida et obscúra et tacitúrna, recúrsus eôrum

Est áliquas extrambóticas formâre figúras,

Tamquam infallíbiles. Sed non replicâtur ad illas?




126. Mythologîas. Illud "y" breve est; tamen Doctor irreprehensíbilis allongâvit auctoritâte sua, contra quam arguménta à ratiône nunquam valent, quia máxima rátio inter omnes ratiônes ratiocinábiles ab ómnibus ratiocinántibus non est tam rationális sicut auctóritas cujuscúmque Dómini Doctôris qui auctorizáverit in scriptis vel in fácie Vniversitâtis pro plenitúdine poténtiae suae auctorizatívae ad plácitum.



___________________________________________________________________

127 LVCAN. 7, 84-85 #Magne# / #deorum# IVV. 13, 100 ut sit magna, tamen certa lenta ira #deorum est# 129 HOR. sat. 2, 6, 42 ...suorum / #in numero# || PROP. 2, 16, 45 #in uanum# || VVLG. psalm. 126, 1, 3 in uanum laborauerunt qui aedificant eam 133 TIBVLL. 3, 4, 69-70 #sonora# / ...uoce... 134 SIL. 5, 641 #omnia solus# 136 MANIL. 3, 553 idcirco nihil #in totum# sibi credere fas est 137 HOR. epist. 1, 18, 95 occupat #obscuri# speciem, taciturnus acerbi

___________________________________________________________________

126 Mythologîas CBAESalas : Mithologîas BRCarboneroTorres 138 extrambóticas : estrambóticas Salas n. 126, 2 C explicit in valent


sábado, 1 de abril de 2023

LA METRIFICATIO INVECTIVALIS CONTRA STVDIA MODERNORVM DE TOMÁS DE IRIARTE: Traducción (X)

 ¡Y tristes de nosotros si fuera tal nombrada!

¿A cuáles partes se reduce, en fin, el conjunto            110

Del saber de los humanistas tan celebrado?

Retórica y Crítica, la Gramática; dar en poesía

Las historias, y muchas novelas y muchos viajes

Leer cada día y constantemente tenerlos presentes;

Y de las Gazetas la morralla, y de los Mercurios1         115

O papelotes, que nacer vemos por la mañana,

De noche son sepultados. Pero cuando rebosa

Su charlatanal jactancia y su presuntuosa por siempre

Intratabilidad, es cuando a hablar comïenzan

Sus babélicas lenguas, aunque sean de herejes          120

O de paganos...




109. Et miseros nos. Verso espondaico, como conviene a su gravedad sentenciosa.

115. Gazetarum morralla. "Morralla", según Quintiliano, vale lo mismo que "fárrago", es decir, bazofia literaria2.

121. Vel paganorum. Este verso mutilado es como muchos que se hallan en el susodicho Virgilio; y no habrá poeta temerario que quiera acabarlo, puesto que más fácil sería robarle a Hércules su cachiporra que contrahacer un solo verso imitando el estilo inimitable de mi maestro3.



___________________________________________________

1 Recuérdese que Tomás de Iriarte fue director del Mercurio histórico y político en 1772 (véase aquí 2).

2 Véase aquí 6. 1. 7.

3 Sobre la probable influencia folenguiana véase aquí 2.


LA METRIFICATIO INVECTIVALIS CONTRA STVDIA MODERNORVM DE TOMÁS DE IRIARTE: Edición crítica (X)

 Et míseros nos, si talis declararêtur!

Ad quales partes, in fine, redúcitur omnis                  110

Humanistârum sapiéntia tam celebrâta?

Rhetórica et Crítica et Grammática, versificâre,

Histórias multásque novélas atque viáges

Quotídie légere et constánter in ungue tenêre,

Et Gazetârum morrálla et Mercuriôrum,                     115

Sive papelótûm quos náscere manè vidêmus,

Nocte sepultántur. Sed quando triúmphat eôrum

Charlatanális jactántia vánaque semper

Intolerabílitas, est quando hablâre comiénzant

Multíloquas linguas, quamquam sint haereticôrum     120

Vel paganôrum...




109. Et míseros nos. Versus spondáicus, sicut cónvenit ad gravitâtem sententiôsam.

115. Gazetârum morrálla. "Morrálla" iuxta Quintiliánum idem valet quàm "fárrago", id est, bazófia litterária.

121. Vel paganôrum. Iste versus mutilâtus est tamquam multi qui sunt in praecitâto Virgílio; et non erit pöéta temerárius qui velit conclúdere eum, quóniam magis fácile foret robâre Hérculi cachipórram suam, quàm contrafácere unum versum, imitándo stylum inimitábilem Magístri mei.



________________________________________________________________

n. 115 FOLENGO, Baldus T I 300 marg. Paladinus, guererus, heros, barro idem a Quintiliano reputantur

_______________________________________________________________________________

n. 109, 1 nos om. C