CARMINA MACARONICA SELECTA

"Quid contentandum nisi contentamus amigos? / Hoc mihi servitium facias, tu deinde comanda, / nam, giandussa mihi veniat in culmine nasi, / ni pro te posthac Paradisos mille refudem", Baldus, V, 9, 295-298

sábado, 30 de marzo de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXIII)



¡idos, linaje de Satanás, y maldita canalla,
que volcáis al género humano al reino del Hades!;
con exiguo deleite, y con blando melindre crueles
chupáis las bolsas, robando así la fama y la vida.
¡Idos, bagasa gente, dejad a los chicos bonitos                            345
servir a Dios!” Habiendo dicho estas cosas con gestos
terribles, y reprendido con ademán de amenaza,
las tres mozas retiemblan, igual que tiemblan ¡qué pena!
tras de la mata las liebres, más cerca ladrando el podenco.
¡Ay, desdichadas!, desean volver, y tan santas palabras               350
oyendo dicen: “ya a dejar el mundo aspiramos
arrepentidas, ¡oh, cuán enorme el poder de la lengua,
que mueve Dios mismo, y cuánto quebrantan las buenas palabras
y santos votos los hombres!”, y en cuello metida camisa,
no lo soportó Badilón, y feroz más que un tigre se expresa:        355
“¿Por qué, Santazo, te vienes a estropear nuestros gozos?,
ve, y pide ejercicios, y azótate cual teatino.
Con nosotros deja a las blancas niñas jugando,
o coge la que desees, pues tres somos, y al tiempo





357 Teatino1 es un animal de género ambiguo, pues no es laico, clérigo, fraile, ni eremita, y finalmente desempeña las funciones de todos éstos, y se adueña de sus logros; ve mi opúsculo Los teatinos



__________________________________________________________
1 Esta glosa aparece raspada en el ms. H. La confusión inicial entre la orden de los teatinos y los jesuitas devino en que el término 'teatino' fuera sinónimo generalizado de jesuita.

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXIII)



Ite, Sathanasi genus et maledicta canalla,
quae genus humanum volcatis ad infera regna!;
exiguo deleite truces, blandoque melindre
chupatis bolsas, famam vitamque robantes.
Ite, bagassa cohors, iuuenes dexate bonitos                            345
inseruire Deo!». Cum talia diceret ore
terribili et vultu reprehenderet ista minaci,
tres moçae trepidant, veluti miserabile tiemblant
post matam lepores, propius ladrante podenco.
Heu miserae remeare volunt tam sanctaque verba                   350
oientes dicunt: «Volumus iam linquere mundum
arrepentitae, proh quanta potentia linguae,
quam deus ipse mouet, quantum bona verba quebrantant
sanctaque vota uiri!”, colloque metida camisa,
non tulit hoc Badilon; sed tigre ferocior inquit:                        355
“Quid, Sanctaze, venis nostros peruertere gozos?
I, pete exercicios, et te theatinus açota,
has blancas niñas nobiscum linque jugantes,
aut cape quam cupias, nam tres sumus et simul ipsae





357 Teatinus est animal ambigui generis, non enim est laicus, clericus, frater, nec heremita, et tandem omnia istorum oficia fungitur, et prouentus adipiscitur, vide opusculum meum de teathinis.






______________________________________________________________________

342 VERG. Aen. 1, 542 si #genus humanum# et mortalia temnitis arma 346 OV. Ib. 245 #diceret ore# 350 VERG. Aen. 5, 671 #heu miserae# 352 OV. met. 7, 330 #potentia linguae# 353 TIBULL. 2, 2, 1 dicamus bona uerba... 357 OV. met. 15, 23a #i pete#

______________________________________________________________________

341 Sathanasi H : satanasi B : Sathanassis Z || maledicta ZH : maledita B 344 bolsas H : bolssas Z : volssas B || vitamq3 ZH : vitaq3 B || robantes BH : rubantes Z 345 bagassa ZH  : bagaza B || jubenes B 348 moçae scripsi (moçe B) : moças H : moça Z || miserabile B : miserabiles ZH || temblant B 349 propius H (propius B)  : proprius Z 350 miserae Z  : misere BH || sanctaq3 BH  : sancta Z 352 proh H  : prot Z  : per hoc B || potentia ZB : potentiae H || linguae ZH  : linque B 353 ipsse Z || mobet B 354 vota ZB : vita H || viri H  : biri Z : diri B || camisa H : camissa ZB 355 tygre B || inquit om. B 356 Sanctaze ZH  : sancta B || gozos H : goços ZB 357 I. pete Z  : ipete B || theatinus H : teatinus ZB || açota BH : azota Z || nota marginis scissa est ex codice H 359 ipsae H  : ipsse B  : ipssesae Z


sábado, 23 de marzo de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXII)



Entre tácitas nieblas y amigos silencios del templo
andaban, y a las ninfas manoseando llevaban.
Van a una oscura gruta, burdel profundo de putas,
y a los harto ardorosos cualquier tardanza parece                     325
ser molesta en exceso, que dulces gozos retrasa.
Ya al lupanar penetraban, y entraban bajo su techo.
Hete aquí que viene un fulano que Santo se llama;
travieso fuera otrora, de Villán era amigo,
y sofaldaba a las mozas; por Dios empero llamado,                  330
dejó las mozas, y del avaro Taborda los actos,
y en su mano cuentas llevaba, y mugre en bonete.
Éste los echó de menos, y el acto nefando
al sospechar, siguiéndolos en presurante carrera,
tal dice: “¡Oh, desdichados!, ¿qué desgraciada locura,             335
qué furor de probar un crimen nefando os engaña?
Máxime en tan santa noche, en que el Señor del Olimpo
hombre nació, viniendo a purgar del pecado a su prójimo.
¡Ay, vergüenza y zozobra, volved al coro admirable!
Dejad marchar a estas putas; ¡idos lejos, putonas!                 340




322 A veces se duerme el bueno de Homero1
323 Verso leonino, padre el poeta. 2
324 Colegio de San Miguel.
328 Racionario Armigio.3
329 Villán, y Taborda, ilustrísimos jugadores, que, a causa de sus preclaros hechos merecieron obtener el principado de los jugadores.4




_________________________________________________________________
1 Frase proverbial, procedente de HOR. Ars, 359 (Indignor, quandoque bonus dormitat Homerus), para indicar que incluso los más grandes poetas cometen errores. En el caso de este verso, el "error" señalado en la glosa (probablemente de mano del copista-editor del ms. Z) parece consistir en la existencia de un límite de palabra un tiempo después de la cesura penthemímeres en hexámetros con cesura trocaica tercera; en realidad una tipología anómala, (que se da en la propia iunctura virgiliana [cf. aparato de fuentes]), que, por caso, había atraído la atención del tratadista Escalígero (cf. J. LUQUE MORENO, "Escalígero y la 'composición' de los versos", Ágora. Estudos Clássicos em Deba3 (2001), pp. 88-110: 96, 100-102.
2 El verso leonino, de origen medieval, suponía la existencia de una rima interna entre los dos hemistiquios del hexámetro, que he reproducido en la traducción.
3  Montero y Solís pudieron comprobar en el Archivo de la Catedral de Sevilla la existencia real del racionario Armijio, de nombre Cristóbal, quien en el cuerpo del poema será aludido con apodo (Ib. pp. 652-653).

4 Sobre las fuentes literarias de Villán como fabuloso inventor de juego de naipes, así conocido comúnmente en el s. XVII y citado por el propio Cervantes cf. J.-P. ETIENVRE, "Vilhan et Nicolas Pépin: les origines légendaires de la carte a jouer en Espagne", Mélanges de la Casa Velázquez, 16, pp. 203-235. Las primeras noticias escritas de Vilhán datan de 1593 y 1596 en Andalucía, aunque señala Etienvre que es posible que dicho nombre haya circulado por dicha región antes del último decenio del s. XVI (ib. p. 217). La obra de Pacheco confirma plenamente su hipótesis, reforzada, si cabe, por el emparejamiento con el desconocido personaje de Taborda, del que existe un único registro -posterior- de cita con Vilhán en la Sátira de Eugenio de Salazar (1601): "Comienzo a examinar un buen testigo / Que a Vilhan se encomienda que le vala / Pide a Taborda que le sea amigo" (ib. p. 222). Aparecen, asimismo, en la Sátira de nuestro autor v. 413: "Ni ardides de Vilhán y don Taborda".

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXII)



Per tacitas tenebras, et amica silentia templi
andabant, nimphasque manu retocante lleuabant.
Itur in obscuram grutam, stabula alta putarum,
et nimium calidis omnis tardança videtur                              325
esse molesta nimis, quae dulcia gaudia tardat.
Iamque subintrabant stabulum, tectumque subibant.
Ecce venit quidam, quem dicunt nomine Sanctum;
trauiessus fuerat quondam, Bilhanis amicus,
atque sofaldabat moças, sed numine tactus,                        330
liquerat et moças, et auari facta Tabordae,
inque manu quentas, mugremque bonete ferebat.
Iste menos echauit eos, factumque nefandum
sospechans, illos cursu presurante sequutus,
sic ait: “o miseri, quae vos miseranda locura,                      335
quis furor engañat facinus patrare nefandum?
precipue tam nocte sacra, qua rector Olimpi
natus homo est, similes veniens purgare reatus.
Heu pudeat, pigeatque, chorum tornate verendum!
has putas sinite ire procul; procul ite putanae!                    340





322 bonus quandoque dormitat Homerus.
323 versus leoninus pater poeta
324 colegium sancti Michaelis
328 Racionarius Armigius
331 Bilhan et Taborda lusores clarissimi, qui ob illustria facinora meruerunt principatum obtinere lusorum.


______________________________________________________________________

322 VERG. Aen. 2, 255 a Tenedo tacitae per #amica silentia# lunae VAL. FL. 4, 625 fine dedit tacitis iterum responsa tenebris 324 VERG. Aen. 6, 179 #itur in# antiquam siluam, #stabula alta# ferarum 325 MART. 12, 74, 6 et nimium calidis non uitiantur aquis 327 VERG. Aen. 7, 668 sic regia tecta #subibat# 330 OV. epist. 4, 50 numine contactas attonuere suo 335 VERG. ecl. 2, 69 a, Corydon, Corydon, #quae# te dementia cepit 337 OV. met. 2, 60 #rector Olympi# 338 OV. met. 1, 78 #natus homo est# 339 STAT. Theb. 3, 609 unius (heu pudeat!) plebeia ad limina ciuis 340 OV. met. 13, 466-67 ite procul, si iusta peto, tactuque uiriles / uirgineo remouete manus!...

______________________________________________________________________

322 tacitas ZH : tuitas B || sic in marg.laeuo Z : om.marg.H 323 llebabant B || om.marg.H 324 obscuram ZH : antiquam B || om.marg.H 325 omnis ZH : animis B 326 tardat ZH : tardet B 327 tectumq3 BH : tectum Z 328 benit Z || om.marg.H 329 trabiessus Z 330 sed numine tactus om. H 331 partim om. H, transponens et avari facta Tabordae in versum 330 pro sed numine tactus || abari B || Tabordae Z : Taborde B || Bilhan marg. H : Biliham marg. Z || lusores marg. H : lussores marg. Z 332 quentas ZB : cuentas H 333 nefandum BH : nephandum Z 334 presurante ZB : pressurante H || sequutus ZB : secutus H 335 ô Z 336 furos Z || patrare ZH : penetrare B 337 precipue mss. || sacra BH : sancta Z || Olimpi mss. 338 purgare ZH : pagare B 339 leuiter interpunxi ante chorum || tornate H : tornare ZB

sábado, 16 de marzo de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traduccion (XXI)



llenando la boca de gargajos y babas pegosas.                         305
Cuando vio ya bambanear a éstos Cupido
con nuevo fuego, visibles sus armas y falsa apariencia
dejando, a entrambos pasó con un seguro virote.
Nerviosos entonces y espantados por numen tan magno,
desamparando al coro, al falso niño siguieron,                         310
quien, como a borricos de llevar por sencillo cabestro,
o carrear el villano suele al río a los machos,
los trajo, y los hizo entrar en redes que estaban ocultas,
igual que a las perdices en perchas el dulce reclamo;
éstos al ver que las muchachas estaban tan frescas,               315
(pues parecer hermosas el diablo las hizo)
en sus regalados pechos un nuevo ardor avivaron.
Poca luz daban las que en altos artesonados
lámparas se consumían, cuanto el tupidísimo bosque
daba de fulgor, Cérea en ramas densas y umbrosas,               320
o la claridad que en el lubricán el cielo mantiene.





312 Cuando veo esta comparación, me cago en Virgilio y Homero.
316 Responde a la tácita objeción, pues viejas, feas y deformes no podían ganar un cuatrín1.
320 Hija de Ceres es Proserpina o Luna2, y de ahí patronímicamente Cérea3.



____________________________________________________
1 cf. glosario s.u. 'quatrinus'.
2 La diosa romana Luna quedó muy pronto asimilada a Diana, cuyo santuario en el Aventino estaba próximo; por otra parte, en algunas tradiciones Diana (la Ártemis griega) es presentado como hija de Deméter (cuyo nombre romano es Ceres), madre, sin duda, de Perséfone, asimilada a la romana Proserpina.
3 Pacheco se permite inventar una advocación de la diosa Luna.


LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXI)



gargajos, spumasque boca faciente pegossas.                     305
Quos vbi conspexit iam bambaneare Cupido
igne nouo, promptisque telis, et imagine falsa
deposita, certo passauit vtrumque virote.
Tunc vero arrecti et spantati numine tanto,
dexantes chorum falsum seguiere puellum,                         310
qui, ceu borricos facili lleuare cabestro
aut solet ad flumen machos carreare villanus,
traxit eos, fecitque redes intrare latentes,
sicut perdices in perchas dulce reclamum;
qui cum vidissent tam frescas esse muchachas,                  315
(namque Diablus eas fecit parecere pulchras)
in regalada nouas ceperunt pectora flammas.
Lumina poca dabant, quae de laquearibus altis
lampades ardebant, quantum spessissima silua
lumen dabat, densis vmbrantibus Cerea ramis,                  320
aut quam mundus habet lubricano tempore lucem.




312 cum video hanc comparationem incago Vergilio et Homero.
316 respondit tacitae objectioni, dixerat namque viejae, feae et deformes non poterant ganare quatrinum.
320 filia Cereris Proserpina siue Luna et inde patronimice Cerea.



______________________________________________________________________

306 SIL. 5, 586 #quos ubi conspexit# 307 OV. epic. 325 #imagine falsa# 317 OV. met. 6, 466 ausit, nec capiunt inclusas #pectora flammas# 321 MANIL. 3, 627 #tempore luces#

______________________________________________________________________

305 boca ZH  : voca B || faciente ZH  : fatientes B 307 falsa H : falssa ZB 308 deposita H : depossita ZB || passabit Z || birote Z 309 vero ZH  : verbo B 310 dexantes chorum ZH : dexantes quod B || falsum H : falssum ZB || seguiere ZH  : seguire B 311 ceu ZH  : seu B || vorricos B 312 aut ZH : vt B || villanus ZH : villanos B || om.marg.Z 313 traxit ZH  : fraxit B 314 perdices ZH  : perdisses B 315 muchachas ZH : mochachas B 316 parecere H : pareçere Z  : parescere B || objectioni marg.Z || dixerat om.marg.Z || nanque biexae marg.Z 319 imum punctum adposuit H ante quantum || quantum H (quantum Z)  : quam B 320 leuiter interpunxi ante densis || denssis B || cerea B || patronimice marg. mss. 321 lucem H (luzem Z) : lucens B


sábado, 9 de marzo de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XX)



hermosas esta noche os calentarán en sus brazos
en blando colchón y en linda cama repantingados.
Sin duda en tales noches andar galantes los jóvenes                  290
suelen por calles y templos, y echar un vistazo a las damas,
pellizcar mozas, y decirles mil requïebros;
¿vosotros, flojos, raíz mujeril, miserables maricas
cantando estáis? dejad el coro, dejad las coplillas.
¡Ea! Venid: os daré más de lo que buscar os es dado:                295
hermosas niñas, blancas, de buen color sin afeite,
que nadie cató todavía, de Toledo vinieron.
Frente a éstas ser parecen Venus zurrapa,
y Helena tetuda, y mugrienta tripera de gordas papadas”.
Mientras miente así con voz rufiana Cupido,                              300
impuro amor Lucifer insufla a los abombados,
y ablanda los corazones, pues con satirión bien cachondo
a ambos dos vaheó y con manflotívolo atíncar.
Se desperezan emtrambos ya, y mucho bostezan,





293 marica, ae. Nombre vituperoso y que demuestra vileza.
297 Donde santísimamente es honrado el pudor por las mujeres.1
298 En la lengua de los italianos, en la de los españoles 'alcahueta'
302 satirión y antícar, con los que se robustecen enormemente los nervios
304 Galeno, en el libro 2 de El priapismo, dice “cuando veas a un hombre desperezándose, vocezando, y escupiendo viscosamente, considéralo con toda certeza como síntomas de tensión en torno a los genitales".2






_______________________________________________________
1 Afirmación antifrástica. Pacheco en su Sátira alude también a esta mala fama toledana (vv. 517-519: "Bien que Fortuna no tuvo omecillo / Á su musa, pues Tormes es testigo / Que está harta de carne de membrillo"). Sobre el arraigo de la prostitución en el s. XV en Toledo, y las infructuosas medidas tomadas contra ella cf. R. IZQUIERDO BENITO, Un Espacio Desordenado: Toledo a fines de la Edad Media, Univ. de Castilla La Mancha, 1996, pp. 115-118.
2 La cita, evidentemente espúrea, debería provenir de la obra de Galeno, De locis affectis, lib. VI, 6, donde trata sobre el priapismo.

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XX)



vos aliquae in bracis formosae hac nocte fouebunt,
in linda cama, et blando colchone cubantes.
Tali nocte quidem iuuenes andare galantes                         290
per calles et templa solent et visere damas,
pelliscare moças, et dicere mille requiebros;
vos, floxi, mugerile genus, miseraeque mariquae
cantatis? dexate chorum, dexate coplillas.
Eia venite: dabo plusquam buscare potestis:                      295
formosas niñas, blancas, sine afeite rubentes
quas nemo gustauit adhuc; venere Toledo.
Ante istas çurrapa Venus, et tetuda videtur
esse Helena, et gordis mugrienta tripera papadis».
Talia dum fingit rufiana voce Cupido,                                 300
Lucifer atonitis turpes infundit amores,
blandaque corda mouet, nam satirione cachondo,
et manflotiuolo baheauit atincare vtrumque.
Iam se sperezat, multumque vocezat vterque,





293 Marica. ae. nomen vituperosum et quod vilitatem arguit.
297 vbi sanctissime colitur pudicitia a mulieribus.
298 Italorum lingua, alcagueta Hispanorum.
303 satirio et atincar quibus maxime roborantur nerui.
304 Galenus lib. 2 de priapismo ait, cum videris hominem sperezantem, voçezantem et spuentem viscose, signa iudica vehementissime tensionis circa genitalia.




______________________________________________________________________

288 TIBULL. 1, 6, 6 nescio quem tacita callida nocte fouet 302 OV. Pont. 3, 2, 100 nomen amicitae barbara corda mouet

_____________________________________________________________________

288 bracis BH : braçis Z || formosae H : formossae Z (formosse B) 291 videre B 292 mozas B || discere B 293 mugerilae H || miseraeq3 mariquae Z : misereq3 mariquae H : missereq3 marique B || ae om.marg.Z || vituperossum marg.Z 295 eia BH : et ia Z || vuscare B 296 formosas H : formossas ZB 297 sanctissimae marg. Z 298 culapa B || et om. B 299 Helena BH : et lena semierasum praebet Z || mugrienta ZH : mugerienta B || tripera ZH : tupera B 300 cupidi B || Hispanorum alcahueta marg.Z 301 atonitis mss. 302 cachondo ZH : cachando B 303 manflotivolo baheavit H : manflotibolobaheauit B : manflotiuolo, vaheabit Z || satirio et atincar om.marg.H || Anticar marg. Z 304 sperezat ZH : experezat B || multumque ZH  : multum quod B || vocezat H : voçecat Z : vocesat B || boçezantem marg.Z || biscose marg.Z