CARMINA MACARONICA SELECTA

"Quid contentandum nisi contentamus amigos? / Hoc mihi servitium facias, tu deinde comanda, / nam, giandussa mihi veniat in culmine nasi, / ni pro te posthac Paradisos mille refudem", Baldus, V, 9, 295-298

sábado, 27 de marzo de 2021

GLOSARIO DEL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": M-P

 

Macharronea, sust.: “macarronea”.

Nom.sing.: māchărrŏnēa otios. 5

Macharronicus, adj.: “macarrónico”.

Nom.pl.masc.: măchărrōnĭcĭ otios. 2 ac.sing.n.: măchărrōnĭcum otios. 8

Madriguera, sust.: “madriguera”.

Ac.pl.: mădrĭguēras otios. 438

Madrugare, v.: “madrugar”.

p.pte.nom.pl.masc.: mădrūgantes otios. 39

maëstrus, sust.: “maestro”.

Abl.sing.: măĕstro otios. 75 măestrŏ otios. 452

Mançana, sust.: “manzana”.

Ac.pl.: mançānas otios. 198

Mantus, sust.: “manto”.

Abl.sing.: manto otios. 351, 371

Macarronismo semántico (cf. lat. mantum ‘mantelete’). El segundo ejemplo integra un macarronismo de calco mantus soplilli ‘manto de soplillo’ (cf. glosario s.u. ‘soplillo’).

Marea, sust.: “el viento blando benigno y suave que sopla de la mar, de cuyo nombre se formó esta voz (Aut. s.u. ‘marea’)”.

Abl.sing.: mărēa otios. 38

Matutinus, adj.: “matutino”.

Ac.pl.n.: mătŭtīna otios. 221

Voz aparentemente latina (cf. lat. mātūtīnus).

Maüllare, v.: “maullar”.

Pte.ind.: măūllat otios. 226 inf.pte.act. măŭllāre otios. 230 gerund.abl.sing. măŭllandŏ otios. 231 māŭllămus otios. 252

Maüllus, sust.: “maúllo”.

Ac.pl.: măūllos otios. 232 măūllis otios. 459

Mengala, sust: “mengala (muselina)”.

Ac.pl.: mengālăs otios. 157

Voz no registrada en esta acepción. Mengala es variante de bengala ‘insignia de mando a modo de bastón’, ‘luz de Bengala’, ‘muselina’, del nombre de esta parte de la India, de la cual se trajeron estos objetos. 1ª doc. 1ª ac., Lope; 2ª ac. Acad. ya 1884; 3ª ac., 1586. En catalán 1ª doc. bengala [Sanelo: s. XVIII] o mengala ‘bastón’ (cf. Corom. s.u. ‘bengala’). El contexto inclina en otios. a entender mengala no como el ‘bastón’ catalán, sino en el sentido de ‘muselina’, que se vende junto a tocas y carrujados.

Metere, v.: “meter”.

Pto.perf.ind.: mētīuit otios. 164

Integrante de un macarronismo de calco, metere in pelaza ‘meter en pelaza (pendencia)’(cf. glosario s.u. ‘pelaza’).

Mirare, v.: “mirar”.

Pto.impf.ind.: mīrāuant otios. 132 gerund.abl.sing. mĭrando otios. 134

Mocus, sust.: “moco”.

Abl.sing.: mōco otios. 238

Mochila, sust.: “se llama tambien la taléga de lienzo, en que los soldados llevan la provision de su comida, ù el refresco de un transito à otro: y tambien suelen llevar alguna ropa (Aut. s.u. ‘mochila’)”.

Abl.sing.: mŏchīla otios. 408

Integrante de un macarronismo de calco, facere mochilam ‘hacer mochila’ (“Phrase que usan los cazadóres y caminantes: y significa prevenirse de alguna comida ò merienda para el camino [Aut. s.u. ‘mochila. hacer mochila’]”).

Molere, v.: “moler”.

p.perf.nom.sing.masc.: mōlītus otios. 179

Voz aparentemente latina (cf. lat. mŏlĭtus ‘molido’).

Molestare, v.: “molestar”.

Pte.subj.: mŏlestent otios. 460

Moleste, adv.: “molestamente”.

mŏlĕste otios. 484

Montera, sust.: “montera”.

Abl.sing.: montēră otios. 184

Mostrare, v.: “mostrar”.

Pte.ind.: muestrant otios. 123

Tratamiento prosódico largo del diptongo vulgar ‘ue’.

Motilare, v.: “motilar (rapar)”.

p.perf.abl.sing.masc.: mŏtĭlādo otios. 321

Señala Corom. s.u. ‘mutilar’ que “en Aragón motilar significa ‘cortar el pelo’ [1836, Peralta] ac. que es de arraigo muy antiguo y tuvo extensión mayor; Covarr. y Aut. [cf. s.u. ‘motilado’: cortado el pelo, rapado] la registran sin calificarla de provincial”. El registro de otios. es ejemplo de tal extensión.

Muchachus, sust.: “muchacho”.

Abl.pl.: mŭchāchis otios. 131

Muda, sust.: “muda”.

Abl.pl.: mūdis otios. 353

Mugrientus, adj.: “mugriento”.

Abl.sing.masc.: mŭgriento otios. 296

Tratamiento prosódico largo del diptongo vulgar ‘ie’.

Murcielaguus, sust.: “murciélago”.

Nom.pl.: murcielăgui otios. 341

Palabra de escansión problemática. Postulamos un diptongo vulgar ‘ie’ breve, facilitando así la caída de la cesura pentemímeres en la última sílaba, con hiato ante alis; fenómeno éste registrado en Virgilio (cf. F. CRUSIUS, Iniciación en la métrica latina, Bosch, Barcelona 1981, p. 26).

Musica, sust.: “musica”.

Nom.sing.: mŭsĭca otios. 456

Voz aparentemente latina (cf. lat. mūsĭca).


Nariz, sust.: “nariz”.

Nom.pl.: nārīzes otios. 291

Noche, sust.: “noche”.

Abl.sing.: nōche otios. 172

Integra un macarronismo de calco, velare de noche ‘velar de noche’.


Occasion, sust.: “ocasión (daño)”.

Ac.sing.: occāsionem otios. 265

Macarronismo semántico (cf. lat. occāsĭo, ōnis ‘momento favorable’). En esta acepción (cf. Corom. s.u. ‘caer’) integra un macarronismo de calco, dare occasionem ‘perjudicar’.

Olorosus, adj.: “oloroso”.

Abl.pl.: ŏlŏrōsis otios. 340

Oluidare, v.: “olvidar”.

Pte.ind.: oluīdant otios. 240

Osadia, sust.: “osadía”.

Ac.sing.: ŏsădīam otios. 124

Integra un macarronismo de calco, dat osadiam ‘da osadía’ (cf. La pícara Justina (1605) vol. II p. 655: “Dábala osadía el diablo, que es el maeso destas obras)”.


Paludinaris, e: “del pantano”.

Dat.pl.fem.: pălŭdīnărĭbus otios. 399

Neoformación latina correcta.

Parecere, v.: “aparecer”.

Pte.subj.: părezcant otios. 51 pte.ind.: părēcit otios. 280

Pasmare, v.: “pasmar”.

p.perf.nom.pl.: pasmātĭ otios. 134

passare, v.: “pasar”.

p.pte.abl.sing.: păssante otios. 289 inf.pte.act.: păssāre otios. 376 pte.subj.: passet otios. 367

passus, sust.: “paso”.

Abl.sing.: passŏ otios. 326

Forma parte de un macarronismo de calco, plus quam de passo ‘más que de paso’ (cf. La pícara Justina (1605), vol. II p. 697: “que le hicieron huir más que de pa(so)”).

Patente, sust.: “usado como substantivo, se llama el título ù despacho que se dá de orden del Rey, para el goce de algún empléo, y que conste dél, especialmente en la milicia (Aut. s.u. ‘patente’)”.

Ac.sing.: pātentem otios. 122

Patituertus, adj.: “el que tiene las piernas o pies torcidos (Aut. s.u. ‘patituerto’)”.

Nom.sing.: pătĭtuertus otios. 293

Tratamiento prosódico de sílaba larga del diptongo vulgar ‘ue’. Corom. s.u. ‘pata’ señala que la primera doc. de patituertus es la de Aut. (med. s. XVII). Estamos, pues, ante un registro anterior.

Patium, sust.: “patio”.

Nom.pl.: pātĭa otios. 78

Patus, sust.: “pato”.

Ac.pl.: pātos otios. 150 pătus otios. 236

Pauellon, sust.: “pabellón (dosel)”.

Abl.pl.: păuĕllōnĭbus otios. 86 abl.sing.: pāuĕllŏne otios. 416

La grafía común era con v según Aut., aunque los académicos la desecharon por razones etimológicas (cf. Corom. s.u. ‘pabellón’).

Pedaçus, sust.: “pedazo”.

Ac.pl.: pĕdāços otios. 294

Pelaza, sust.: “pendencia, riña ò disputa (Aut. s.u. ‘pelaza’)”.

Abl.sing.: pĕlāza otios. 164

Integrante de un macarronismo de calco (cf. glosario s.u. ‘metere’).

Pensare, v.: “pensare”.

Pte.ind.: piensas otios. 171 pensāuămus otios. 208

Tratamiento prosódico largo del diptongo vulgar ‘ie’.

Peon, sust.: “peón”.

Nom.pl.: pĕōnes otios. 39, 345

Pepinus, sust.: “pepino”.

Ac.pl.: pĕpīnos otios. 199

Pequeñus, adj.: “pequeño”.

Dat.pl.fem.: pĕquēñis otios. 473

Perrus, sust.: “perro”.

Nom.sing.: pĕrrus otios. 317

Peuetus, sust.: “composición aromática, confeccionada de polvos odoríferos, que encendida, echa de si un humo mas fragante, y se forma regularmente en figura de una varilla (Aut. s.u. ‘pebete’)”.

Abl.pl.: pĕuētis otios. 340

La 1ª doc. de pebete es de 1575. En la época se halla más bien pevete. Covarr. y Oudin admiten las dos grafías, pero la grafía tradicional pevete es todavía constante en Góngora (cf. Corom. s.u. ‘pebete’).

Pezpita, sust.: “pezpita (pájaro)”.

Nom.sing.: pezpīta otios. 365

Piare, v.: “piar (v. onomatopéyico que reproduce la voz del pollo)”.

Pte.ind.: pīat otios. 235

Macarronismo semántico (cf. lat. pĭare ‘honrar, expiar’).

Picus, sust.: “pico”.

Abl.sing.: pīco otios. 344

Macarronismo semántico (cf. lat. pīcus ‘picoverde (pájaro)’, ‘grifo (ave)’).

Piernicortus, adj.: “piernicorto”.

Nom.pl.: piernīcorti otios. 343

Escansión breve del diptongo ‘ie’. Este adj. compuesto no se encuentra registrado en los léxicos.

Piojus, sust.: “piojo”.

Ac.pl.: pĭōjos otios. 299

Placeta, sust.: “placeta”.

Nom.sing.: plācēta otios. 131

Plateadus, adj.: “plateado”.

Abl.pl.: plătĕādis otios. 70, 81

Pobre, adj.: “pobre”.

Nom.pl.: pobres otios. 143

Pobretus, adj.: “pobrete (dim. de pobre)”.

Nom.pl.: pŏbrēti otios. 156

Apunte de declinación heteróclita. Está atestiguada, empero, la forma ‘pobreto’ (cf. La pícara Justina, pp. 155-156: “¿soy yo como él, que para refinar y ennegrecer la barba overa se peina con escarpidor de plomo, y no ve el pobreto que está como el puerro, con porretas verdes y raíces blancas”).

Pollus, sust.: “pollo”.

Ac.pl.: pollos otios. 150, 372

Ponere, v.refl.: “ponerse (volverse)”.

Pte.ind.: se pōnunt otios. 486

Macarronismo semántico (cf. lat. pōnĕre ‘poner, establecer’).

Posare, v.: “posar (hospedarse)”.

Pte.ind.: posat otios. 279

Informa Corom. s.u. ‘posar’ de que se trata de voz de uso frecuente en todas las épocas, sobre todo en esta acepción.

Potrus, sust.: “potro (caballo hasta los cuatro años y medio de edad [145] || aparato de tortura [257])”.

Ac.pl.: potros otios. 145 gen.sing. potri otios. 257

Preguntare, v.: “preguntar”.

Pte.ind.: prēguntat otios. 322 pte.subj.: prēguntet otios. 475

Primerus, adj.: “primero”.

Dat.sing.n.: prĭmēro otios. 454

Procedere, v.: “proceder (actuar)”.

Pte.subj.: prŏcēdat otios. 308

Macarronismo semántico (cf. lat. prōcēdĕre ‘avanzar, transcurrir, resultar, tener éxito’).

Pulidus, adj.: “pulido”.

Abl.sing.: pŭlīdo otios. 75


sábado, 20 de marzo de 2021

GLOSARIO DEL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": H-LL

 

Hablare, v.: “hablar”.

Pte.ind.: hablat otios. 163

Haraganus, sust.: “haragán”.

Abl.pl.: hārāgānis otios. 141

Haualorium, sust.: “cierto género de cuentas de vidrio de vários colóres, de que se hacen rosarios, colláres, lámparas, y otras cosas (Aut. s.u. ‘abalorio’).

Ac.pl.n.: hăuălōria otios. 155

La 1ª doc. haualloro data de 1400, y la de la forma abalorio de 1605 (Pícara Justina) (cf. Corom. s.u. ‘abalorio’). La variante havalorio no resulta atestiguada en otra parte. Resulta el primer caso de sustantivo vulgar macarronizado en género neutro.

Herrerus, sust.: “herrero”.

Nom.sing.: hĕrrērus otios. 92

Hilare, v.: “hilar”.

Inf.pte.act.: hīlāre otios. 374

Holgazane, adv.: “holgazanamente”.

Holgāzānĕ otios. 308

Primer ejemplo de adverbio macarrónico derivado de un adjetivo vulgar. Es de notar asimismo la cantidad breve del sufijo al modo folenguiano (véase aquí).

Holgazanus, adj.: “holgazán”.

Nom.sing.: hŏlgăzānus otios. 142

Honestus, adj.: “honesto”.

Nom.sing.fem.: hōnesta otios. 275

Horizonte, sust.: “horizonte”.

Dat.sing.: hŏrĭzonti otios. 30 abl.sing. hŏrĭzonte otios. 329

Voz aparentemente latina (cf. lat. hŏrīzon).

Hornilla, sust.: “hornilla”.

Ac.pl.: hornillăs otios. 477


Idioma, sust.: “idioma”.

Nom.sing.: ĭdioma otios. 230 īdioma otios. 250

Macarronismo semántico (cf. lat. ĭdĭōma ‘idiotismo’ [gram.]) con tratamiento prosódico largo del diptongo vulgar ‘i’.

Inmundus, adj.: “inmundo”.

Nom.sing.fem.: inmunda otios. 300

Isla, sust.: “isla”.

Nom.sing.: isla otios. 17


Jaez, sust.: “jaez”.

Abl.pl.: jăēzĭbus otios. 69

Jaspe, sust.: “jaspe”.

Abl.sing.: jaspe otios. 73

Jayan, sust.: “jayán (cf. glosa autógrafa a otios. 52 ‘jayanes’).

Nom.pl.: jăyānes otios. 52

Jornal, sust.: “jornal”.

Ac.pl.: jornālia otios. 346

Sustantivo vulgar macarronizado en género neutro por necesidades métricas. El macarronismo ha sido asimilado en su declinación a un sust.n. de la 3ª dec. tema en –i tipo animal.

Juguete, sust.: “juguete”.

Ac.pl.: jŭguētes otios. 153

Juncia, sust.: “especie de junco muy oloroso que produce unas hojas semejantes à la del puerro; pero mas largas y sutiles (Aut. s.u. ‘juncia’)”.

Abl.sing.: junciă otios. 56


Laberinthus, sust.: “laberinto”.

Ac.sing.: lăbĕrinthum otios. 165

El término vulgar de origen laberintho está registrado en la glosa a otios. 165 (cf. lat. lăbўrinthus).

Lacaius, sust.: “lacayo”.

Nom.pl.: lācāii otios. 240

Ladrare, v.: “ladrar”.

Pte.ind.: ladrat otios. 233

Lagartus, sust.: “lagarto”.

Ac.pl.: lāgartos otios. 201

Laguna, sust.: “laguna”.

Ac.pl.: lāgūnas otios. 410 abl.pl. lăgūnis otios. 426, 445.

Lampara, sust.: “lámpara”.

Nom.pl.: lămpărae otios. 208b

Laña, sust.: “especie de grapa de hierro, que sirve para unir y trabar dos cosas (Aut. s.u. ‘laña’)”.

Abl.pl.: lāñis otios. 152

Lauare, v.: “lavar”.

Inf.pte.act.: lăuāre otios. 33 p.perf.abl.pl.fem. lăuădis otios. 168

El manibus lauadis del v. 168 constituye un macarronismo de calco. Encontramos esta expresión, aplicada también curiosamente a gatos, en la Pícara Justina (1605), en la fábula de la zorra y la gata. Aquella expresa ante el juez león sus quejas de la gata: “¿Es bueno que al punto que yo escribo mi carta y hago mi hacienda, y aun la suya, venga la hermana gata con sus manos lavadas y lo eche todo a mal? Antes digo que yo soy la agraviada y ella debe ser castigada con la pena del talión, como acusadora inicua, y pido justicia, etc.” (cf. La pícara Justina, ed. preparada por Antonio Rey Hazas, Ed. Nacional, Madrid 1977, vol. I p. 148). Resulta verosímil que el autor de otios. conociera este texto.

Leal, adj.: “leal”.

Nom.pl.: lĕāles otios. 255

Lechuza, sust.: “lechuza”.

Nom.pl.: lĕchūzae otios. 41

Librare, v.: “librar”.

Pto.perf.ind.pasv.: librāti sunt otios. 400

Macarronismo semántico (cf. lat. lībrare ‘pesar, equilibrar, balancear’). Primer ejemplo de conjugación de perfecto pasivo de un verbo macarrónico.

Ligerus, adj.: “ligero”.

Nom.pl.masc.: lĭgēri otios. 430

Limare, v.: “limar”.

Gerund.abl.: lĭmando otios. 219

Voz aparentemente latina (cf. lat. līmare).

Litéra, sust.: “litera”.

Nom.pl.: lĭtĕrae otios. 85

Locura, sust.: “locura”.

Nom.sing.: lōcūra otios. 175

Loçanicus, adj.: “lozano”.

Abl.sing.masc.: lōçānĭcŏ otios. 238b

Es de notar la macarronización del adj. ‘lozano’ con el sufijo –icus, y no con el más usual –us.

Lonja, sust.: “lonja”.

Ac.pl.: lonjas otios. 197

Losa, sust.: “losa”.

Abl.pl.: lōsis otios. 79

Lubricanus, adj.: “del lubricán (crepúsculo)”.

Abl.sing.n.: lŭbrĭcānŏ otios. 342

Voz no registrada en los léxicos. Derivado del compuesto lubricán ‘crepúsculo’ [1580, F. de Herrera], a su vez de entrelubricán ‘entre dos luces’ [1549, Núñez de Toledo], de entre lob(o) y can, porque a esta hora no se puede distinguir entre los dos animales (Cuervo, Rom., XII, MO-2); la r se debe al influjo de lóbrego (cf. Corom. s.u. ‘lobo’).

Lucidus, adj.: “lúcido”.

Abl.sing.: lŭcĭdo otios. 9

Voz aparentemente latina (cf. lat. lūcĭdus, a, um).

Luna, sust.: “luna”.

Nom.sing.: lŭna otios. 332

Voz aparentemente latina (cf. lat. lūna).


Llantus, sust.: “llanto”.

Abl.sing.: llanto otios. 484

Llaue, sust.: “llave”.

Ac.pl.: llāues otios. 62

Llegare, v.: “llegar”.

Pte.ind.: llēgat otios. 328 p.pte.nom.pl.masc. llĕgantes otios. 410 pto.impf.subj. llēgassent otios. 439

Lleuare, v.: “llevar”.

Gerund.abl.: llĕuando otios. 326 p.perf.nom.pl.masc. llĕuāti otios. 405 p.pte.abl.sing.masc. llĕuante otios. 452