CARMINA MACARONICA SELECTA

"Quid contentandum nisi contentamus amigos? / Hoc mihi servitium facias, tu deinde comanda, / nam, giandussa mihi veniat in culmine nasi, / ni pro te posthac Paradisos mille refudem", Baldus, V, 9, 295-298

sábado, 27 de junio de 2020

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Traducción (IV)



Era jueves, a nuestra devoción consagrado,
Y solemne fiesta1, seiscientos y seis era el año;
Y la ciudad, compuesta toda con ricos doseles,              55
adornaba de juncia sus calles toldadas de velos;
Cada una de ellas tenía cuadros de Italia pintados;
Cada ventana bien revestida fuera en damascos,
Rasos, terciopelos, tafetanes y brocados.
Con las mismas primicias de la luz que nacía,               60
Vióse en un tablado una caterva de gatos
Forjando llaves, tras encender la fragua del hierro.
Alguien dio el soplo a los herreros, y luego, llamados
Los que presenten demandas y denuncias del gato,
De éstos envían a Vulcano uno de diputado.                 65
La casa de Vulcano era en abundancia repleta
De oro y de plata y de toda especie de pertenencias;
Y había una caballeriza amplia a rebosar de caballos
Cuartagos y mulas con jaeces de oro adornados
Y plateados frenos con sumo esmero grabados;           70
Vistosa estaba la casa de bien vestidos criados.
La fábrica del alcázar de sillares compuesta;
Sustentan sus arcos unas bellas columnas de jaspe
De doradas basas y de capiteles galantes,
Hechos por un maestro con elegancia pulido.              75




_____________________________________________________
1 Se trata de la fiesta del Corpus Christi (véase aquí). La juncia mencionada dos versos más abajo, recién cortada en la laguna de Medina, figuraba a modo de alfombra, junto con blancos toldos de lona sujetos a las azoteas, al menos hasta finales del siglo XIX (cf. FRANCISCO MÁRQUEZ, "La procesión de 1900", Diario de Cádiz, 6 de junio de 1999, p. 5).

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Edición crítica (IV)



Quinta erat feria, nostrae devotioni dicata,
Et solemne festum anni seiscientos y sexti,
Civitasque varijs tota compuesta doselis              55
Toldatas velis ornabat iuncia calles;
Habebat quaeque pictos de Italia quadros;
Bene strata erat quelibet ventana damasquis,
Rasis, terciopelis, tafetanibus atque brocadis.
Statim vbi prima sunt orta exordia lucis,             60
Tunc in tablado visa est caterva gatorum
Forjando llaves, accensa fragua ferri.
Quidam dedit soplum ferrarijs; inde, vocatis
qui conqueri curant et denunçiare de gatis,
Mittunt Vulcano quendam de his diputadum.       65
Vulcani domus erat abundantia dives
Auri et argenti, omni generéque bonorum,
Et caualleriza ampla tota plena cauallis
Quartaguis, mulábus ornatis jaëzibus auro,
Frenis plateadis, summoque labore grauatis,      70
Beneque vestitis ornata casa criadis.
Alcaçaris fabrica lapidibus consita quadris;
Sustentant arcos nitidae columnae de iaspe
Basibus auratis, tersis nec non capitelis
Factis a maëstro mente elegante pulido.            75






_____________________________________________________________________
60 LVCR. 5, 677 namque ubi sic fuerunt causarum #exordia# prima 67 IVV. 8, 123 #auri atque argenti# SIL. 11, 40 #aurique argentique# || LVCR. 2, 821; ib. 6, 676 omni genere 69 TERT. Vxor. 28; PRISC. 7, 10 mulabus || ELEG. 1, 63 et tibi thyrsus erat gemmis ornatus et #auro# 70 LVCAN. 9, 381 summosque labores 72 VVLG. Ezech. 40, 42, 1 quattuor autem mensae ad holocaustum de lapidibus quadris extructae id. Is. 9, 10, 1 lateres ceciderunt sed quadris lapidibus aedificabimus 73 IVV. 14, 60 nitidas ostende columnas
____________________________________________________________________
53 descriptio ornatus uiarum in marg. 54 infra seiscientos y sexti in rubro atramento notam ab eadem manu recentiore atque in primo folio scriptam praeb. M 66 descriptio domus Vulcani principis in marg.

sábado, 20 de junio de 2020

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Traducción (III)



Cuando todo el pueblo la espalda vuelve a la noche
Y el rostro al día que alegremente se muestra,
Cuando toman el traje, y a lavar sus manos y caras
Comienzan todos y cuellos tiesos a colocarse,
Cuando despiertos los niños y refregando sus ojos                   35
Suelen entre llantos pedirle el pan a su madre,
Cuando se recibe de buena gana refresco
Y aire delicado, y plácida corre marea,
Cuando madrugan y vienen a alquilarse peones,
Que esperan en mitad de la plaza nuevos señores,                  40
Y cuando ocultos nidos las nocturnas lechuzas
Buscan a fin de dormir mientras mal resplandor les perdura,
Y cuando las calandrias cantan del árbol partiendo
En busca de granos para ellas y sus crías dispuestos
Por Dios en los campos del sustento adecuado repletos,          45
Y cuando al volar colirrotas tirrian1 las golondrinas
Alrededor del hogar para hacer sus nidos de arcilla,
Cuando gorriones a chillar mañaneros comienzan,
Para volar enseguida a tomar su común alimento,
Y cuando la Aurora, dejando su azafranada estancia,             50
Rompe a reír porque todo de luz bañado parezca,
Y cuando sus grandes flores vuelven a oriente jayanes2,




____________________
1 Cf. glosario s.u. ‘tirriare’.
2 Cf. glosario s.u. ‘jayan’.

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Edición crítica (III)



Quando todo el pueblo la espalda buelve a la noche,
Y el rostro al dia que alegre mente se muestra,
Quando tomant vestes, manús carásque lauare
Comiençant omnes, et cuellos ponere tiessos,
Quando expergefacti pueri fricantes ocellos                              35
Solent lachrimantes a matre petere panem,
Quando se recibe de buena gana refresco
Y ayre delicado, placida corriente marea,
Quando madrugantes veniunt alquilare peones
Qui expectant novos dominos in medio fori,                             40
Quandoque occultos nidos nocturnae lechuzae
Quaerunt, vt dormiant diro splendore durante,
Et quando calandriae relicto arbore cantant
Querentes grana sibi filiisque parata
A Deo in campis generali cibo repletis,                                    45
Quando colirrotae tirriant golondrinae volantes
Circum circa domos luteos componere nidos,
Quando gorriones mane chillare comiençant,
Vt statim volent communem sumere cibum,
Et quando Aurora croceum cubile relinquens                           50
Incipit ridere, vt omnia clara parezcant,
Cumque latos flores vertunt orienti jayanes,









____________________________________________________________________
39-40 VVLG. Matth. 20, 3 et egressus circa horam tertiam, uidit alios stantes in foro otiosos 40 OV. fast. 5, 678 omnia qua dominos sunt habitura nouos 50 VERG. georg. 1, 447 Tithoni croceum linquens Aurora cubile
____________________________________________________________________
35 fricantes ocellos s.lit. 36 lachrimantes supra gementes in lit. 41 s.lit. 43 s.lit. 50 ats Thetis Virgil. in georg. Thitoni croceum linquens aurora cubile in marg.

sábado, 13 de junio de 2020

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Traducción (II)



                                   HISTORIA




Allende el estrecho de Calpe, y del mar interior la frontera,             15
No lejos de hercúleas columnas, aunque pequeña agradable,
Una isla había, Gades, Gadír, Cotinusa llamada,
Otrora Afrodisia, Gadira y Gadiruta, Eritrea,
Y como isla de Venus1 nombrada, no Antioquía,
Tartesos2 en otro tiempo, y Tiria3 la llama Lucano,                          20
Ruinosos donde están los cimientos del templo de Hércules,
Donde tres peñas una sobre otra empinada,
Donde el coliseo, y seis de Tempul las albercas,
Donde dos torres, a las que llegan las olas neptúneas,
Que comúnmente son llamadas siempre de Hércules.                     25
Cuando ocupaba el sol cinco grados de Gémini,
Y cuando a las tierras de España rayos resplandecientes
Envía lúcido, y todo lo oscuro quita de enmedio,
Ascendiendo Titán4 del inferior hemisferio,
Y a la carrera al oriental horizonte viniendo,                                  30







___________________________________________________________
1 Sobre esta toponímia gaditana y su verdadera adscripción geográfica cf. nuestra nota a la glosa autógrafa a “Aphrodisia”.
2 El autor toma este nombre de PLIN. Naturalis historia, 4, 120, 4: “maiorem ...nostri Tarteson appellant”., aunque éste lo refería a la isla mayor (Cotinusa), como observaba ya contemporáneamente Suárez de Salazar en sus Grandezas y Antigüedades de la isla y ciudad de Cádiz, Cádiz 1610, pp. 29-42.
3 Cf. LUCAN. VII 187; X 457
4 En VERG. Aen. 4, 119 aparece aplicado este nombre genérico a Helios, el Sol, por ser Hiperión, su padre, uno de los Titanes. En el manuscrito se lee Titam.

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Edición crítica (II)



                             HISTORÏA                                                       c




Post fretum Calpe internique limina maris                                     15
Non longe ab Herculeis grata licet parva columnis
Isla erat, Gades, Gadir, Cotinussa vocata,
Olim Aphrodisia, Gadira, Gadiruta, Erithraea
Nec non Venerea dicta, non Antiochia,
Tartessus olim, Tirias Lucanus appellat,                                        20
Diruta Herculei vbi sunt vestigia Templi,
Vbi tres scopuli singuli super alium erecti,
Vbi colissaeum sexque Tempulis alberquae,
Vbi duae turres quas unda Neptunia tangit,
Quas semper vocat Herculeo nomine vulgus.                                25
Sol cum occuparet quinos de Gemini gradus,
Quandoque fulgentes radios Hispaniae terris
Immittit lucens, obscuraque cuncta repellit,
Ab inferiori scandens hemispherio Titam,
Atque orientali veniens iam iam horizonti,                                    30













_______________________________________________________________
16 SIL. 1, 142 #Herculeis# #columnis# 21 SIL. 6, 453-454 Herculei / #templi# 25 LVCAN. 1, 405 quaque sub Herculeo sacratus #nomine# portus VALER. 3, 600 Herculeo sub #nomine# 27 VERG. Aen. 12, 163 aurati bis sex #radii# fulgentia cingunt
______________________________________________________________
15 binomia insulae gaditanae in marg. 21 ve al margen abaxo in marg., ubi sunt vv. 22-25 22 singuli s. lit. 24 unda semierasum 26 descriptio Aurorae in marg. 29 Titam M

sábado, 6 de junio de 2020

OTIOSITAS VITANDA: Traducción (I)



     EMBLEMA


                                        PREÁMBULO




Los que ahora comienzo serán, en orden tal, versos
Hexámetros, libres, redondos, macarrónicos, mixtos.
Largas por breves muchas veces pusieron poetas,
Y las pondremos nosotros, quedando el sonido redondo.
Viene a ser semejante la usada macarronea                                5
Al extranjero que pronuncia mal las palabras
De nuestro idioma, del suyo propio guardando las normas.
La macarronea nuestra presente es más parecida
Al enfermo que, en lúcido intervalo repuesto,
Ora habla cuerdamente, ora desvarïando,                                  10
Dice para quienquiera que escuche dichos graciosos.
Así, lector, tendrás muchos versos de varia medida,
Unas veces conmisturados, otras redondos,
Ora españoles también, por placer al variar de los metros1.






____________________________________________
1 Sobre el carácter de este “preámbulo” véase aquí, aquí, y aquí.

OTIOSITAS VITANDA: Edición crítica (I)




             EMBLEMA                                                             a


                                                   PREAMBVLVM                                                          b



Quos nunc incipiam, erunt hoc ordine versus
Hexametri, ametri, teretes, macharronici, mixti.
Pro breuibus longas posuerunt sepè poëte,
Et nos ponemus, sonitu remanente rotundo.
Est autem similis communis Macharronea                                      5
Extraneo viro proferenti verba corruptè
Nostri idiomatis suaque guardando praecepta.
At nostrum presens simile Macharronicum opus
Homini infirmo lucido intervalo valenti
Qui tum bene loquitur, tum autem desvariando,                            10
Dicit sententias cuilibet audienti facetas.
Sic, lector, habebis multa ordinata diversè,
Tum conmixturata, tum autem carmina tersa,
Tum Hispana quidem, vario vt discursu delectent.









__________________________________________________________________
1 LVCAN. 2, 223 #hoc ordine# 3 HOR. epist. 2, 1, 219 #saepe poetae# 5-6 VVLG. Matth. 20, 1 simile est regnum caelorum homini patrifamilias 7 GELL. 13, 31, 10, 1 uerba corrupte pronuntiabat 14 OV. hal. 40 discursu fertur #uario#
___________________________________________________________________
M incipit in f. 7 v. siue in f. 211 r. ab aliena manu recentiore in marg . dextro siue in f. 208 r. ab aliena manu in marg. inferiore a supra legitur donde esta esta .S. ( nigro atramento pingitur) se acuda a la glosa entre los versos, que es una hoja que está entremetida, que es plana .11. y plana .12. Donde esta esta .S. ( rubro atramento pingitur) se ha de acudir a los suplementos, y si no esta en este quaderno o en el margen a hojas llenas donde esta esta .X. ( rubro atramento pingitur) se ha de acudir al quaderno quod deest /. y junto a esta señal esta el numero de las planas. Donde esta .hic. Se hallara la glosa en el margen || in marg. dextro ab eadem manu, ut uidetur, quae scripsit “211” legitur Aº 1606 12 lector s. lit. || ordinata supra uariata in lit. 13 tum conmixturata s. lit.