CARMINA MACARONICA SELECTA

"Quid contentandum nisi contentamus amigos? / Hoc mihi servitium facias, tu deinde comanda, / nam, giandussa mihi veniat in culmine nasi, / ni pro te posthac Paradisos mille refudem", Baldus, V, 9, 295-298

sábado, 25 de mayo de 2019

MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXXI)



y en fin la manflota recíbelas como putas golosas.                    490
A mil alcahuetas, encorozable1 linaje, alimentas
de bolsa ajena, y mantienes también a farautes a miles;
a mil celestinas sostienes que conjurar los diablos
costumbran2, y pervertir con brebajes el recto consejo,
causar odios, y sembrar rastreras preocupaciones,                   495
y virgos perdidos ya diez veces poner como nuevos,
y flojas cricas3 apuntalar y dejarlas cosidas,
o fruncir sus pliegues con piña o alumbre brillante4.
¿Por éstas, ay, encornar a cuántos haces maridos,
por éstas, ay, impreñar5 a cuántas haces beatas,                    500
por éstas, ay, arrimarse a cuántas haces viudas,
por éstas, ay, comprar cuántos virgos sueles baratos
frecuentemente? No queda reina, ni dueña soberbia,
solemne en su grave toquitia,6 ni marquesa ninguna,
ni plebeya mujer, ni en claustros monja escondida,                 505
a todas un solo amor, un solo furor y deseo
pellizca en los hojámenes de cosquillosa la cresta,
y entre arrobos les hace echar en blanco los ojos.




497 Otros zurcir.7
499 harto satíricamente acierta en lo dicho.
500 beatas, quienes se dan felicidad (se beant). De éstas escribió mejor que nadie el Arcipreste de Talavera8, cuyas harto verdaderas obras ojalá hubiéramos frecuentado con mayor familiaridad.
507 ojamen, is. Pienso, no obstante, que debe leerse hojamen, por aquellas hojas y cartílagos de que se compone la crica, que aquí se toma por cresta.

_____________________
1 cf. glosario s.u. 'incoroçabilis'.
2 cf. glosario s.u. 'costumbrare'.
3 cf. glosario s.u. 'crica'
4 Son estos "remedios" para disimular la pérdida de la virginidad a los que se alude en el primer auto de La Celestina.
5 cf. glosario s.u. 'impreñare'
6 cf. glosario s.u. 'toquitia'
7 Advertencia del ms. H, que demuestra que el copista conoció otros mss.
8 Alfonso Martínez de Toledo (Toledo, 1398-1470?), autor de El Corbacho o reprobación del amor mundano (1438).

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXXI)



et tandem putas recipit manflota golosas.                          490
Mille alcahuetas, genus incoroçabile, pascis
de bolssa agena, pascis quoque mille farautes;
mille celestinas quae conjurare diablos
costumbrant, potuque bonum peruertere sensum,
et causare odios, miserasque inducere curas                     495
et iam perdidos decies componere virgos,
et floxas fulcire cricas et stringere puncto,
aut piña frunzire pliegues, vel alumbre nitenti.
Per quas heu quantos facis incornare maritos,
per quas heu quantas facis impreñare beatas,                   500
per quas heu quantas facis arrimare viudas,
per quas heu quantos virgos comprare baratos
sepe soles? Nec reyna quedat, nec dueña superba,
toquitiae veneranda graui, marquesa nec vlla,
non plebeya mulier, non claustris abdita monja,                505
omnibus vnus amor, furor vnus, et vna libido
in cosquillosae pelliscat ojamina crestae,
in blancumque echare facit praedulciter ojos.




497 alij surcire
499 nimis satyriosse bene loquitur.
500 beatas quia se beant. De his optime omnium scripsit Arciprestis Talaverensis, cuius verissima opera utinam familiarius usi essemus.
507 ojamen, is. Sed puto legendum hojamen ab illis hojis et cartilaginibus quibus componitur quam hic assumitur pro cresta.



______________________________________________________________________

506 LUC. 9, 884 #omnibus unus# VERG. georg. 4, 184 #omnibus una# quies operum, labor omnibus unus

______________________________________________________________________

490 tandem BH : tamen Z, ut in uerso 483 || reçipit H || golosas H : golossas ZB 491 incoroçabile H : incorocabile B : incorozabile Z 492 bolsa H : bolssa ZB 494 constumbrant B 497 floxas BH : flojas Z || fulcire H, cuius in marg. scriba scripsit Alij surcire : surcire ZB 498 pina B || frunzire H : frunçire Z : frunsire B || alumbrenitenti B 499 quantos facis BH : facis quantos Z || om.marg. H 500 impreñare ZH : emprenire B || beatas... beant om.marg. H || De... essemus transposuit Z in marg. v. 505 || optime omnium marg. H : orbus rostro marg. Z 501 biudas Z 503 sepe mss. || reina B 504 toquitiae BH : toquitie Z || nec BH : neq3 Z 507 in consquillosae H : in cosquillosse B : in coxquillosse Z || pelliscat ZH : peluscat B || chrestae B || assumitur marg. H : accipitur marg. Z 508 praedulciter H : predulciter B


domingo, 19 de mayo de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXX)


y toda raza de hombres, y especie de aves y fieras.                     470
Todo lo crea este niño, sin el Amor pereciera.
Por esto natura obediente, bien provista de dones,
estos fuegos y yescas puso, y un dulce regusto
en todo ser porque así puedan multiplicar sus linajes.
Dulce amor, dulces furores, y dulce veneno,                                475
melifluo dolor, tú merecedor de que mis poesías
cante la Musa; tú el corazón regalado de hombres fatigas,
traes locuras y espadas, y llamas a muertes nefandas.
En mitad de la noche a pobres amantes obligas
a hacer camino, y a rondar el portal de la dura muchacha,           480
y a soportar el viento y las lluvias, y el fiero sereno
cantando, y sacando sones de la leve guitarra,
mientras, empero, aquélla riendo abraza otro amante.
Tú necias cartas, y componer miserables coplas,
y repetir trasnochados sonetos haces a éstos.                             485
A tu consejo bobas dejan su techo muchachas,
y por sogas trepan de noche, y siguen a hombres,
o un estudiante el irreparable virgo les toma,
o un soldado las lleva por las ventas avaras,





481 ¡oh, cuántas veces me pasa!
488 Esto es...



LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXX)



omne genus hominum volucrum genus atque ferarum.              470
Res omnes puer iste creat, sine Amore perirent.
Idcirco natura parens, bene prouida rerum,
hos fuegos yescasque dedit dulcemque saporem
omnibus, ut possint sic multiplicare linages.
Dulcis amor, furiae dulces, et dulce venenum,                          475
Melifluusque dolor, quo te mea carmina digno
Musa canet; tu corda virum regalada fatigas,
in furias gladiosque vocas, mortesque nefandas.
Nocte quidem media, miseros tu cogis amantes
ire viam, et durae limen rondare puellae,                                480
et ventum pluuiasque pati, ferumque serenum
cantando, digitisque leuem pulsando guitarram,
dum tamen illa alium ridens abraçat amantem.
Tu necias cartas, miserasque componere coplas,
et trasnochados facis ingeminare sonetos.                              485
Te suadente, bobae dexant sua tecta muchachae,
per sogasque trepant de noche, virosque sequuntur,
aut studiantus eis rapit irreparabile virgum,
aut soldadus eas per ventas lleuat auaras,




481 o quoties mihi contigit!
488 id est nal’r




______________________________________________________________________

470 LUCR. 1, 160, 1026; VERG. Aen. 9, 510 #omne genus# || VERG. Aen. 8, 35 gensque uirum truncis et duro robore nata || MANIL. 2, 777 pellitur omne loco #uolucrum genus atque ferarum# 471 VERG. ecl. 10, 10 #amore peribat# 473 HOR. carm. 3, 1, 9 dulcem elaborabunt saporem 475 STAT. Theb. 2, 399 sed quia dulcis amor regni blandumque potestas 477 OV. ars 3, 790 uera magis uobis, quam mea Musa, canet || SIL. 16, 21 corda uirum mansere gradu... 480 VERG. Aen. 4, 468 #ire uiam# 486 LUC. 8, 519 #te suadente#

______________________________________________________________________

473 iescasq3 H 474 possint BH : possent Z || linajes Z 476 temea B 477 Mussa ZB 478 nephandas B 479 miseros H (misseros B)  : miseris Z 480 dure BH || puelle BH 481 et ventum pluuiasq3 H (et bentum, pluuiasq3 Z)  : et vetitum turpisq3 B || om.marg. Z 482 leuem ZH  : lebem B || pulssando Z 483 ridens ZH  : redens B || abraçat H  : abracat ZB 484 tunecias B 485 sonettos B 486 bobae dexant H : bociae dexant B : dexant bolae Z 488 studiantus Z : estudiantus H : studiantes B || rapiunt B || inreparabile B || birgum Z || om.marg. H 489 llebat B


sábado, 11 de mayo de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXIX)



En tanto exultante, y con tanto blasón ensoberbecido,
a las putanas triunfantes el propio Amor a su casa
ir les manda, más cansadas que hartas de carne.
Yo que aquellos mancebos (aunque ser convenía                     455
castos y píos en razón de su sacra prebenda)
cayeran ardientes en mal ordinario no me sorprende,
de dulce flor de juventud sobremodo gozando.
Melindres tétricos nadie se haga, tampoco milagros;
quien con espanto y con mujeril asco esto leyera,                   460
se pruebe, y se ponga sobre el pecho la mano derecha;
cuán frágiles son los asuntos humanos, cuán poca cordura1,
cuán férreamente se cobra natura este dulce tributo
descubrirá, y dirá tener muchas pagas pendientes.
(Más cuánto más grave perpetran aquellos que ceños y ojos    465
clavados en tierra, aquellos que máscara triste ensombrece).
Es sin duda Amor poderoso, al que el mar y la tierra
conocen por dueño, al que feudo dan asimismo los astros;
este niño gobierna el mundo con paz de concordia,




454 carne, nis declinaban los antiguos mejor que caro, carnis. M. Varrón De re rustica.
456 “Para que no se corrompa -afirma la carne-, la someto a veces”.2
466 Se trata de los alumbrados y semiteatinos, porque, aunque se presenten como rígidos seguidores de la virtud, recaerán, empero, a escondidas en los preceptos de Aristipo.3




____________________________________________________
1 Al inicio del ms. Z el copista incluía la siguiente advertencia: "Francisco Sánchez fue un gramático muy arrogante y soberbio catedrático de S. Miguel al tiempo que Pacheco escribió esta macarronea, y con quien él estaba muy mal; muéstralo bien en las muchas veces que le maltrata. Éste hizo en la muerte de un alcalde de la Audiencia de Sevilla un epigrama que empezaba: quam sint res hominum fragiles, quam mente caduca, etc; el cual epigrama mete aquí algunas veces Pacheco burlando de él; principalmente todo este verso entero, y en otra parte donde dice: Moçaraues Mussae dicentes jura popelo, y porque decía el gramático en el epigrama que hirió la muerte a aquel Alcalde dicentem jura popelo sobre lo cual hizo en otra parte Pacheco un dístico que decía: Carmine qui curto dicit Hispalim esse popellum, quid Mançanillam dixerit ille suam? [“Aquel que en corto poema llama a Sevilla poblacho,/¿a su Manzanilla natal qué nombre le otorgará?”] Porque era el Fco. Sánchez natural de una aldea de Sevilla que se llama Manzanilla, en la Sátira lo refriega también ásperamente debajo del nombre del Padre de Gerundios. Aviso de esto porque se entienda con más gusto. -1586-" Efectivamente, dicho "verso entero" aparece en la presenta macarronea (v. 462), así como el aludido "en otra parte" (v. 100); es cierto, asimismo, que Sánchez es mencionado en la Sátira de Pacheco (vv. 73-74 y 77-78). Sobre este personaje objeto de los dicterios de Pacheco cf. J. MONTERO y J. SOLÍS, o.c., pp. 648-650.

2 se entiende que a la "sacra prebenda". En la forma verbal subdio puede verse un macarronismo morfológico por subdo.
3 Aristipo de Cirene (m. en 356 a. C) , discípulo de Sócrates en Atenas, creó una escuela de filosofía cuya doctrina esencial era el hedonismo.

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXIX)



Interea exultans, tantoque blasone superbus,
ipse triumphantes Amor ad sua tecta putanas
ire iubet, fessas potius quam carnere hartas.
Non ego mancebos illos (licet esse decebat                          455
castos atque pios sacrae ratione prebendae)
in commune malum miror cecidisse calentes,
nimirum dulci gozantes flore iuuentae.
Milagros nemo faciat tetricosque melindres;
talia qui spanto et mugerili legerit asco,                              460
se probet, inque sinus dextram mittat ille latentes,
quam sint res hominum fragiles, quam mente caduca,
quam stricte hoc blandum cobret natura tributum
inueniet, multasque pagas se pendere dicet.
(Sed quanto grauiora patrant, quos ceñus et oji                  465
deffixi in terram, quos mascara tristis inumbrat).
Est sane poderosus Amor, quem terra fretumque
cognoscit dominum, cui dant quoque sidera feudum;
iste puer mundum concordi pace gubernat,




454 carne. inis declinabant antiqui melius quam caro carnis. M. Varro de re rustica.
456 ne corrumpatur, carne profert, eam aliquando subdio.
466 de alumbratis agitur et semitheatinis, quod satelites rigidi virtutis cum appareant, tandem Aristippi precepta furtim relabuntur.





______________________________________________________________________

454 VERG. Aen. 7, 154 #ire iubet# 455 VERG. Aen. 10, 613 #esse decebat# 457 STAT. Theb. 8, 149 #commune malum# 458 STAT. Theb. 7, 301, silu. 1, 2, 276 #flore iuuentae# 469 MANIL. 1, 405 sic mouet, ut uidit, mundum uultuque #gubernat# || OV. met. 1, 25 #concordi pace#

______________________________________________________________________

453 ipsse ZB 454 fessas ZH  : sessas B || hartas ZH  : artas B || carnis marg. H : nis marg. Z 456 castos ZH : castas B || sacre B || ratione B : rationae ZH || prebendae Z : praebendae H : prebende B || subdio marg. H : subdeo marg. Z 457 caecidisse H || callentes B 458 gosantes B || juuente B 460 talia qui ZH  : taliaque B 461 dextram mittat H : destram mittat B : dextram metat Z || latentes BH : latentem Z 462 fragiles quam H (fragiles, quam Z)  : fragillesque B 463 stricte BZ : triste H 464 dicet BZ : dicent H 465 ceñus ZH  : cenus B 466 mascara om. B, qui ut mascana in versuum sequentem transposuit || inumbrat B : in vmbrat H : alumbrat Z || semiteatinis marg. H || quod... relabuntur om.marg. H 467 poderosus H : poderossus Z  : ponderossus B 468 foedum H 469 concordi ZH  : concordia B

sábado, 4 de mayo de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXVIII)



por los tajos, temible Carranza1, tuyos bravosos,
no huyas de nuevo; si con lo dicho no estás convencido,                  435
llamado será Licaón, de fiereza más que notoria,
vasto, enorme, cuyo rostro aterra a Megara,
odiado de buenas costumbres, quien con frente toruna
todo tropella, carcoma de los poetas piadosos,
fiera bestia envidiosa, crujiendo dientes feroces;                             440
conjuro más efectivo no hay bajo el hondo Aqueronte.
Te leerá enteritos largos cuadernos de versos,
sus conceptos te leerá, y sus dulces latines.
Sin duda llevar cuarenta tongas preferirías
cada día, y limpiar con la lengua la estigia letrina,                           445
que dichas cadencias sufrir. Acostumbra espantar con frecuencia
con exorcismos tales aquél las veloces lagostas,
al pulgón feroz, y a queresas, plaga de viñas,
y por asco en fuga poner a catervas diablísonas”.
Por tales frases atónito, queda el Diablo en su cueva                       450
quedito, y temiendo las amenazas chistar no concibe.





434 per tajos. Este verso es, en mi opinión, interpolado y ajeno.
438 de nuevo refriega con aceite y sal negra al pobrecito Francisco Sánchez.2
448 pulgón y queresas, género de bestias que roen los brotes tiernos de las viñas. Y ponen: et frustrante vinea quaeressas, como si habiendo frustrado la fuerza de los vinos.


_________________________________________
1  Montero y Solis (ib.p. 655) -véase sus lecturas divergentes en este paso- lo identifican con el primado Bartolomé de Carranza, preso entonces de la Inquisición en un sonado e injusto proceso que provocó incluso protestas en el estamento eclesiástico.

2 Ciertamente la comparación es muy desfavorecedora, por la crueldad e impiedad notoria del personaje (cf. OV. Met. 1, 196ss.)

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición critica (XXVIII)



per tajos, Carrança, tuos, metuende, brauosos,
ne fugias iterum; si non satis illa monebunt,                          435
ille vocandus erit nota feritate Lycaon,
terribilis, vastus, cuius timet ora Megaera,
quem mores odere boni, qui fronte toruna
omnia tropellat, vatum carcoma piorum,
inuidiosa truces cruxens fera bestia dientes;                         440
conjurus grauior non est Acheronte sub imo.
Hic tibi versorum longos leget vsque cuadernos,
conceptos leget ille suos, dulcesque latines.
Ipse quidem malles tongas lleuare quarenta
quotidie, et Stygiam lingua purgare latrinam                        445
quam tales sufrire modos. Solet ille frequenter
his exorcismis celeres spantare lagostas,
pulgonemque trucem et frustrantes viñam queresas
atque diablisonas asco profugare cateruas”.
Talibus attonitus dictis, stat Lucifer antro                             450
queditus, metuensque minas chistare recusat.




434 per tajos. Hic versus est meo judicio suppossititius et nothus.
436 iterum refricat aceto et sale nigro misellum F. Sanchez.
448 pulgo et queressae genus beluum rodentes tenellos pampinorum. Atque legunt: et frustrante vinea quaeressas, quasi frustrantes opem vinorum.



______________________________________________________________________

436 OV. met. 1, 198 #notus feritate Lycaon?# 437 SIL. 3, 37 uincla indignatur, metuitque Megaera catenas 441 VERG. Aen. 11, 23 #Acheronte sub imo est# STAT. Theb. 1, 597 #Acheronte sub imo# 444 STAT. Theb. 3, 28 #ipse quidem# malit terras... 450 VAL. FL. 7, 101 #talibus attonitos dictis#

______________________________________________________________________

434 om. B || metuendae Z || brauossos Z || om.marg. H 436 Lycaon ZH : si candet B || miselum marg. Z || .fr. marg. Z || Sancz marg. Z 437 bastus Z || timet ZB : tamet H || Megera H : megera B : Megerae Z 438 odere BH : oderunt Z || qui ZH : quod B 439 piorum ZH : priorum B 440 invidiosa H : inuidiossa BZ || truces Z : truçes H : ferox B || cruxens BH : crugens Z || fera ZB : fiera H || vestia B 441 coniurus H || imo ZH : sino B 442 tibi ZH : sibi B || leget ZB : lege H || cuadernos ZH : quadernos B 443 conceptis legit B 444 ipse H : ipsse ZB || llebare B 445 stygiam Z : stigiam H : stigiem B || latrinam ZB : letrinam H 447 his exorcismis Z : his exorcismus H : histe solecismus B || lagostas BH : langostas Z 448 frustantes B || viñam queresas H : viñam quaeressas Z : vinascheresas B || om.marg. H || beluum correxi : veluum marg. Z || atque... vinorum fortasse codicis Z scriba addidit 449 diabli sonos B 450 attonitus H : atonitus ZB