CARMINA MACARONICA SELECTA

"Quid contentandum nisi contentamus amigos? / Hoc mihi servitium facias, tu deinde comanda, / nam, giandussa mihi veniat in culmine nasi, / ni pro te posthac Paradisos mille refudem", Baldus, V, 9, 295-298

viernes, 25 de enero de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XVI)


Otra bastarda resulta, amores causa bastardos,
y derechos no otorga más que a plebeya canalla;                        215
de ésta un niño obsceno, aquel bastardito Cupido
es hijo, asqueroso por su greña, de cara sucísimo,
y acechar acostumbra no más que humeantes tabancos,
y las mulatillas que están sentadas sobre el altabaque.
A ésta, pues, se dirige Luzbel, a quien férrea puerta                    220
encierra (lo llaman burdel). Una casa lar de casillas
junto a los muros está, de callejas revueltas repleta;
aquí a estafar a ribaldos el cairo a bribonas guimaras
se fuerza, y a dar a la diosa Venus su sueldo honorable.
La propia Venus se asienta gallofa en negra botica,                     225
solicitando gajes, y distribuyendo tareas.
Así se afanaba, cuando a través del techo el Diablo
entra; y ella viéndolo, con tiernas palabras pregunta:
“¿Qué se te ofrece, Luzbel? ¿a estas horas qué vienes buscando?
Dime, hermano amado, una causa sin duda importante              230
te hace venir, como veo, si en algo ayudarte por caso
puedo yo misma, dilo; con gusto estaré a tus órdenes”.




214 Madre de las putas.
220 Así se llama cierta puerta del burdel hispalense.
222 Topografía del burdel; ¡cuánto me desagrada que la conozca tan exactamente nuestro poeta!
224 Mejor mobile “movible”, pues se gana con la movilidad de riñones y grupas.


LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XVI)

altera bastarda est, bastardos causat amores,
nec nisi plebeyae tantum dat iura canallae,                        215
Cui puer obscenus, bastardulus ille Cupido
filius est, greña foedus, sucissimus ore,
nec nisi fumosos solet acechare tabancos,
et mulatillas, super altabaque sedentes.
Hanc ergo Luzbellus adit, quam ferrea porta                      220
encierrat (burdele vocant) casa plena casillis
stat iuxta muros callegis plena rebueltis,
hic turpes guimarae cairum stafare ribaldis
forçantur, Venerique deae dare nobile sueldum.
Ipsa Venus nigra residet gallofa botica                              225
poscendo gajes, et distribuendo tareas.
Hoc faciebat opus quando per tecta Diablus
intrat; et illa videns blando sermone preguntat,
Quid, Luzbelle, quaeris? quid horam quaeris ad istam?
Frater amate, digas, importans causa profecto                  230
te trahit, vt video; siquid te forte iuuare
ipsa queo, dicas; faciam tua iussa libenter.”




214 mater putarum
220 sic vocatur quaedam porta Hispalensis burdelis
222 topographia burdelis; quam mihi displicet vt tam exacte sciat poeta noster!
224 melius 'mobile', nam lumborum et clunium mobilitate meritur.



______________________________________________________________________

225 OV. ars 2, 613 #ipsa Venus# 227 LUCAN. 10, 501 #per tecta# cucurrit 230 OV. Pont. 4, 12, 22 non mihi quam fratri frater amate minus || LUCR. 1, 241 #causa profecto#
______________________________________________________________________

214 vastarda B 215 non susi plebejae tindat sic corrupit B || plebeiae H 216 bastardulus BH : bastar dus Z 217 greña foedus H  : graña foedus Z  : grenifera B || suzissimus H 218 fumossos ZB || volet B 219 mulatillas ZB : mulatilla H || altabaque Z : altabaq3 B : al tabaque H 220 Luxbellus B || porta BH : pronta Z 221 bocant Z || cassillis B 222 callegis BH : calexis Z 223 guimare B || stafare ZB : estafare H 224 forçantur ZH : forssant B || sueldum ZH : sulirdum B || meritur marg.H : meretur marg.Z 225 ipssa ZB || ressidet Z || votica B 228 et BH : at Z 229 queris bis BH || alterum ‘quid’ quod praebet B 231 si quid H 232 ipssa ZB || queo ZH : quae o B || fatiam B

viernes, 18 de enero de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XV)


Tal dice, y ciego de rabia, rompe sus viejas cadenas,                  195
y sale de la morada. ¡Con qué remolinos el viento
precipitado al mar, negras nubes causando, se tumba!
Acto seguido, el cielo, huyendo el diablo, de densas
nubes se cubre, para no ver tan malos hocicos.
Silban las copas de árboles, un remolino al cielo                        200
se empina, y lluvias y vientos arrecian, y a truenos retumban
los astros, y relampaguea de modo espantable en lo oscuro.
Arrebatado en tal tempestad, batiendo negruzcas
alas de murciélago, de dragón enroscando la cola,
vuela aquél de Venus al lar, pues en versos se acuerda              205
que dos las Venus son, y que ambas hermanas resultan;
una legítima es, y lindos amores instiga,
y cortesanos cuidados siembra dentro del pecho,
harto hermosa, y sentada cual reina en estrado dorado,
y siéntase ante sus pies aquel hermosito Cupido,                      210
siempre teniendo de dulce miel las teñidas saetas,
con éstas sólo a princesas, sólo a reyes ensarta,
y a nobles espíritus, noble él también con su arco dorado;





205 No sé en cuáles1
211 Mejor y más dulce en azúcar, poeta bastardo.





______________________________________________________________
1 La tradición literaria de las dos Venus remonta al Banquete platónico (180C-181A), en el que Pausanias distingue entre la Afrodita Urania (Celeste), nacida de Urano (cf. Hesíodo, Teogonía, 117ss.), y la Afrodita Pandemo (Vulgar), hija de Zeus y Dione, que en la época de Platón era considerada como Venus Meretrix, patrona de las heteras y protectora del amor carnal, mientras que la otra era un símbolo del amor puro y espiritual (cf. PLATÓN, El Banquete. Fedón. Fedro, trad. de Luis Gil, Orbis, Barcelona, 1983, p. 41).

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XV)


Sic ait, et rabiae rapidus sera vincula rumpit,                          195
exilijtque domo. Quanto se turbine ventus
in mare precipitem, causans nigra nubila, tumbat;
extemplo caelum, densis fugiente Diablo
nubibus obtegitur, ne tam mala rostra videret.
Tunc nemora alta sonant, remolinus surgit ad auras,               200
et pluuiae, ventique ruunt, tonitruque retumbant
sidera, et obscuris spantable relampagat vmbris.
Tempestate ruens tali, batiendo nigrantes
alas murcielagi, colam inroscando draconis,
ad Veneris volat ille domum, nam carmine constat                  205
esse duas Veneres, ambas simul esse sorores;
altera legitima est, lindosque exercet amores,
et cortesanas siembrat sub pectore curas,
pulchra nimis, stradoque sedens vt reyna dorado,
et sedet ante pedes formosulus ille Cupido,                           210
semper habens dulci tinctas in melle sagitas,
nec nisi princesas et reyes percutit illis,
et nobles animos, dorado nobilis arcu;





205 nescio quo.
211 melius, et dulcius in sa<c>charo, poeta bastarde.


______________________________________________________________________

195 LUCAN. 6, 217 #uincula rumpit# 196 VERG. Aen. 2, 416; 9, 91 #turbine uenti# 197 VERG. Aen. 5, 175 #in mare praecipitem# || STAT. Theb. 4, 851 funeris, et nigrae praecedunt #nubila# mortis 200 VERG. georg. 3, 393 #nemora alta# || LUCR. 6, 819 #surgit in auras# 201 VERG. Aen. 5, 694 tempestas sine more furit #tonitruque# tremescunt 202 LUCAN. 1, 526 ignota #obscurae# uiderunt sidera noctes 204 CULEX 195 horrida squamosi uoluentia membra #draconis# 205 MART. 14, 57, 1-2 Quod nec Vergilius nec carmine dicit Homerus, / hoc ex unguento constat et ex balano 208 VERG. Aen. 1, 227 #pectore curas# 210 PRIAPEIA 39, 3 formosissimus omnium est Cupido 211 OV. Pont. 3, 1, 26 tinctaque mortifera tabe sagitta madet

______________________________________________________________________

195 rabiae B : rabie H : rabia Z || sera BH : sero Z 196 imum punctum adposui ante quanto 197 causans ZH  : caussas B || nubila ZH  : vincula B || tumbat H : om. B, quam lectionem in sequentis versus finem transposuit ita ut tumbat legitur : turbat Z 198 extemplo B : ex templo H : exemplo Z || denssis B 199 obtegitur ZH : obtegit B 200 alta ZH : ampla B || ad auras om. B, iterum lectionem in sequentem versum (ante retumbant) transponens 201 tonitruque H : tronitu q3 Z : tonitruiq3 B 204 Murcielagi H : Murciegali Z  : musae lagi B 205 ad ZH  : et B || Veneris BH  : boneris Z || om.marg.H 207 ligitima B 208 cortesanas H : cortessanas ZB 209 Reina B 210 formosulus H : famossulus Z  : famosalus B 211 melle BH  : mele Z || sagitas mss. || om.marg.H 212 Prinçesas H : Princessas ZB 213 nobles B : nobiles ZH


viernes, 11 de enero de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XIV)

¿Que preso esté por todos los siglos en estas tinieblas?
¿no tengo fuerzas bastantes para romper mis cadenas?               175
¿Taimado de mí, a tonta guarda no camelarla?
¿Bástame no todavía que antaño del cielo caído
mi eterna silla y los goces que nunca serán recobrados
perdiera? Tú, Miguel sañudo, con tu montante
lograste que a mí soberanos reinos no se me dieran,                   180
cuando a casi todos los soldados bajo mi mando
que estaban del cielo en la corte en mis votos yo convocara.
¡Qué vergüenza! A todos del alto alcázar echónos
el Omnipotente, y nos hizo morar en profundas tinieblas,
y en universo bando de traidores nos tilda.                                 185
Y no contento con ello, del alto trono desciende,
(¡Ay dolor!) y nos busca incluso con nuevas peleas;
esto –cómo no- lo propaga en coral todo templo,
este coro1 lo canta, ay de mí, castigando mi espíritu.
Mientras en canto renuevan de nuestra caída el recuerdo,            190
¿tócame oírlo? haré que tales cosas no canten,
o forjaré renovados engaños con que la púdica
veneración con que se mesuran púdrase entera,
ya que de vengar mi triste dolor no tengo otro modo”.




176 Añade “puedo”.
187 Provoca emoción.
193 putesco, is. Verbo de acción.





______________________________________________________
1 Se trata del coro de los pupilos del colegio de San Miguel, precursores de los Seises, como señalan Montero y Solís (o.c., p. 651).

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XIV)


Quod siglos omnes tenebris sim presus in istis?,
non mihi sunt fuerçae quibus ego haec vincula rumpam?            175
Non ego taymadus vel tontam fallere guardam?,
non mihi bastat adhuc quod lapsus ab aethere quondam
aeternam sillam, reparandaque gaudia nunquam
amisi? tu saeue tuo montante Michaël
fecisti ne regna mihi soberana darentur,                                   180
cum quasi soldados omnes mea signa sequentes
qui fuerant in corte poli in mea vota vocassem.
O pudor, ipse omnes alcaçare misit ab alto
Omnipotens, tenebrasque dedit morare profundas
traidoresque vocat, facto per sidera bando.                              185
Nec contentus eo, solio descendit ab alto,
(ay dolor) atque nouas in nos agit vsque peleas;
scilicet hoc resonant, hoc cantant templa per orbem,
hoc chorus iste canit, misero mihi, corda fatigans.
Dum cantu renouant nostrae monumenta caidae,                     190
ista audire decet? faciam ne talia cantent,
aut fraudes forjabo nouas quibus ista pudica,
quae mesurat eos, deuotio tota putescat,
quando aliter miserum nequeo vengare dolorem”.




176 sup<p>le: possum
187 pathos mouet.
193 putesco.is, verbum actionis

______________________________________________________________________

175 AETNA 380 #uincula rumpunt# 177 OV. met. 14, 846 #ab aethere# lapsum 181 MANIL. 3, 155 #signa sequentes# 182 VERG. Aen. 5, 234 in #uota uocasset# 183 VERG. Aen. 10, 633-34 #alto# / misit... 184 STAT. Theb. 11, 73-74 #profundae# / #tenebrae# 186 VERG. Aen. 8, 423 #descendit ab alto# 188 OV. met. 13, 588 #templa per orbem# 189 SIL. 1, 63 #corda fatigat# 190 OV. trist. 5, 14, 1 #nostris monumenta# 194 VERG. Aen. 9, 497 #quando aliter# nequeo crudelem abrumpere uitam

______________________________________________________________________

174 presus H : pressus ZB 175 fuerçae Z  : fuerce BH || qb’ B  : qq Z || rumpam  ZH  : pamrum B 176 taimadus B || tontam ZH  : totam B || om.marg.H 177 lapsus H  : lapssus BZ 178 aethernam ZH  : eternam B 179 amisi H : amissi ZB || saeue Z : sere H : siue B || Michael ZB 180 ne ZH  : nec B 181 omnes om. B 182 corte ZH  : corde B 183 ipsse B || misit H : missit ZB 184 dedit ZH  : ledet B || profunda B 185 traydoresq3 Z || vando H 186 descendit Z : desçendit H : decendit B 187 ay ZB : ai H || om.marg.Z 188 resonat B 189 om. B 193 que H || pudescat B || om.marg.H 194 misserum B


viernes, 4 de enero de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XIII)



Una guarda feroz, harto atenta, de día y de noche
monta guardia, y blande sañuda rebenques a pares.               155
Guarda es el Solecismo (con tal nombre lo llaman),
monstruo enorme, deforme como ningún otro sea,
mocoso, e inmundas babas, ora de boca fluyendo,
ora sorbiendo, lo contamina su vil toque todo,
con su sáncheo hedor todo lo que se ve inficiona.                    160
Clavado el Diablo y mísero a causa de tales guardianes,
rudo ruge en brava boca, y con harto bramante
baladro los recovecos conmueve, honda sima resuena
con grave tumulto, y tiembla el lugar cuando tienta quitarse
grillones, y con fiero trueno retumba la honda zahúrda.           165
No de otro modo quizás a sus negros obreros castiga
Vulcano, bien que armas a Júpiter, bien que a Gradivo
de bronce mande forjarles, suena el Etna de agudo
martillo, y golpes rotundos dan en el yunque los Cíclopes,
pero jamás regañara el Diablo con tanto bramido,                   170
como en la noche santa, y viendo cuán dulces se abrieran
los templos, con cuánta piedad oficiaran los sacerdotes,
y dice para sí: “¿Qué hago?¿no es mi vergüenza execrable?



156 Solecismo, guardián del Diablo
160 Otra figura.
163 baladro,1 voz que significa terror, pero cuyo uso ignoro en qué fuentes se encuentra, salvo Feliciano de Silva en Daraida y Garaida.2
164 sima. Lugar profundo y que mira al Tártaro.




___________________________________________________________________
1 "En Florisel III, como en los anteriores libros del ciclo escritos por Silva y la generalidad de todos los caballerescos, las profecías se remiten al modelo merliniano, tal y como aparecen en el Baladro del sabio Merlín, el cual se remite a la Historia Regum Britanniae de Geoffrey de Monmouth" señala Javier Martín Lalanda, en "Temas y motivos de origen maravilloso en Feliciano de Silva: l a "Parte tercera de la crónica de Florisel de Niquea" (Sevilla, 1546)", Thesaurus, LIV, 1999, pp. 217-238: 220. El Baladro fue publicado por Juan de Burgos en 1498, y el título alude al grito (baladro) proferido por Merlin antes de ser recluido por la Doncella del Lago, de la que estaba enamorado.
2 cf. Sydney CRAVENS, "Feliciano de Silva and His Romances of chivalry in Don Quijote,"Revista de literatura hispánica: 7, 1978: "Feliciano de Silva, who wrote continuations of Amadis de Gaula, as well as the Segunda Celestina, has the dubious distinction of being the first author of romances of chivalry satirized by Cervantes in Don Quijote [...] . The distraught Cardenio is explaining his beloved Luscinda's fondness for Amadis de Gaula when Don Quijote interrupts to praise her excellent taste and to suggest: "Y quisiera yo, señor, que vuestra merced le hubiera enviado junto con Amadís de Gaula al bueno de Don Rogel de Grecia; que yo sé que gustara la señora Luscinda mucho de Daraida y Garaya, y de las discreciones del pastor Darinel, y de aquellos admirables versos de sus bucólicas, cantadas y representadas por él con todo donaire, discreción y desenvoltura" (II, 237)". Daraida y Garaya son, efectivamente, dos falsas doncellas (en realidad los caballeros Argesilao y Arlanges que se travisten para poder aproximarse a la princesa Diana), que aparecen en Florisel III. La forma Garaida citada por Pachecho es, en realidad, una variante errónea de Daraida, que aparece como tal en el cap. XVI de la citada obra de Silva (Florisel de Niquea (tercera parte)) en la edición del Centro de Estudios Cervantinos a cargo de Javier Martín Lalanda (1999), basada en un ejemplar de la edición sevillana de 1546 (B.N. Madrid, R-2541). Este error inducido en Pacheco aparece, por su efectividad homofónica, recientemente en Emilio José SALES DASÍ, "Primeras «desterradas» y caballeros disfrazados. Un acercamiento a la estética literaria de Feliciano de Silva", Revista de Literatura Medieval, xv.2 (2003), pp.85-106: 95: "La hermosura de las fingidas doncellas es tal que sólo puede causar numerosos equívocos. Así las cosas, Agesilao y Arlanges, tomando los ahas de Daraida y Garaida, se presentan en Sidonia donde "pusiéronse sendas ropas al trage de Sarmata" (XVlll, 50)". Cf. también Pacheco, Sátira, 278: En tratar las nereidas y daraidas.

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XIII)



Guarda ferox, nimisque vigil, noctesque diesque
assidet, et geminos intentat saeua rebenques.                     155
Guarda Solecismus (sic illum nomine dicunt)
monstrum ingens quo non aliud deformius vllum,
mocossum, turpesque babas et ab ore fluentes,
exorbensque foedo contaminat omnia tactu,
omnia sancheo conspurcat visa hedore.                               160
Talibus afflictus guardis miserusque Diablus,
ille ferus fremit ore brauo, penitusque bramanti
baladro caua saxa mouet, sonat ima tumultu
sima graui, tiemblatque locus cum soluere tientat
grillones, tonitruque fero stabula alta retumbant.                 165
Non aliter nigros quam forte castigat obreros
Vulcanus, siue arma Joui, siue arma Gradiuo
de bronzo forjare iubet, sonat Aetna tonanti
martillo, golpesque graues dant yunque Ciclopes,
sed nunquam tanto regañauerat ille bramido,                      170
quam sancta sub nocte videns quam sesga paterent
templa, sacerdotes quanta pietate sederent,
et secum: «quid ago? non est verguença pudenda?



156 Solecismus custos Diaboli
160 aliud schema.
163 baladrus, vox terrorem significans, sed cuius vsus nescio apud quem probatorum inuenitur praeter Felicianum de Silua in Daraida et Garaida.
164 sima locus profundus et ad Tartara tendens.

______________________________________________________________________

154 VERG. Aen. 6, 556 #noctesque diesque# 156 VERG. Aen. 6, 441 #sic illos nomine dicunt# 157 VAL. FL. 2, 479 belua, monstrum ingens... 159 VERG. Aen. 3, 227-28 ...contactuque #omnia# foedant / immundo... 163 LUCAN. 4, 455 #caua saxa# || STAT. Theb. 2, 226 #sonat# aula #tumultu# 164 LUCAN. 3, 491-92 #soluere# / temptat... 165 OV. met. 5, 627 #stabula alta# frementes 168 VERG. Aen. 3, 571 #tonat Aetna# 169 VERG. Aen. 8, 424 ferrum exercebant uasto Cyclopes in antro

______________________________________________________________________

155 seua B 156 Solaecismus H : solesismus B 157 mostrum B || deforms illi B 158 babas ZH : barbas B 159 xorbens q3 sedo B 160 vissa B || om.marg.Z || schema correxi : Schomma marg.H 161 afflictus H : aflictus ZB || miserus q Z : misserus q B : miserumq3 H 162 brauo B : bravo H : brabo Z 163 quo valadro B || caua Z (cava H) : caut B || tumultu ZH : tumia B || terroris marg. H || garara marg. H 164 tiemblat H : temblat ZB || tientat ZH : tentat B || sic in marg. laeuo Z 165 tronitu q3 mss. || retumbant Z : retunbant H : altare tumbat B 166 nigros ZH : negros B || quam Z : cum BH 168 bronzo H : brozo B : bronço Z || jubet BH : juuet Z || Aetna tonanti H : Aethna tonanti Z : et natonanti B 169 graues BH : grandes Z || dant yunque H : danjunque Z : dan nunq3 B || Ciclopes H : Çicoples Z : cicoples B 170 reganauerat B 171 videns quam H : bidens quam Z : videns q3 B 173 hago B || est ZH : esse B