CARMINA MACARONICA SELECTA

"Quid contentandum nisi contentamus amigos? / Hoc mihi servitium facias, tu deinde comanda, / nam, giandussa mihi veniat in culmine nasi, / ni pro te posthac Paradisos mille refudem", Baldus, V, 9, 295-298

sábado, 27 de abril de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXVII)


                   Libro segundo 



Cuando esto cumplió de Miguel en la casa el nefando                  420
Diablo, ufano de haber tramado su ansiada patraña,
volvió de su cárcel al brete, y con miserables cadenas
el guardián Solecismo del gran fongón al fugado
castiga, y los grillos le dobla, e inútilmente bramando
a éste lo encalaboza, y de pies y manos atado,                          425
a la ley de Bayona pególe muchos azotes,
y dice: “¡oh, Demonio!, si otra vez tal osadía perpetras,
penas mayores te impondré, y más grandes cadenas.
Por lo tanto, te ordeno a tí por los cartapacios de Soto,
por los gerundivos, los casos, por los largos supinos,                 430
por el nombre del cuarto libro espantable y sagrado,
por los cabalísticos números, harto temibles secretos,
por tus coplas, Burguillos, y por tus flojos sonetos,



426 A la ley de Bayona1 se azotan los esclavos, y es cierto modo de atar acomodado al pecho del sicario.
429 cierto gramático.
432 se va contra cierto amigo que decía cábala.
433 Burguillos, vulgar poeta... más bien en glosas y redondillas fácil príncipe.2




_______________________________________________________
1 La única explicación de esta expresión que he encontrado es la que da Mateo Alemán en el Informe secreto que redactó como Juez Visitador de las minas de mercurio de Almadén; así, hablando de un capataz dice que: "los açotaba y maltrataba cruelmente atandolos en cueros a la ley de vayona que llaman que es atadas las manos y pies a un palo atravesado por las corbas de las piernas y las sangraduras de los braços de manera que un hombre no se puede rodear" (cf. P. DÍEZ DE REVENGA TORRES, "Una actividad poco conocida de Mateo Alemán: la visita a las minas de Almadén", pp. 219-225: 221, ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/29/95/18diez.pdf
2 Podría tratarse quizás de una alusión al poeta toledano Juan de Burguillos (1512-1572), muy conocido en la época por su capacidad para la improvisación (cf. A. SÁNCHEZ JIMÉNEZ, "Cardenio 'el Rústico': el licenciado Tomé de Burguillos y el gracioso: un personaje lopesco en la Arcadia (1598) y en las Rimas de Tomé de Burguillos (1634)", Creneida 1 (2003), pp. 238-267: 242-243.

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXVII)


                Liber Secundus                                                         a


Haec vbi compleuit Michaelis in aede nefandus                        420
Lucifer, optatam gaudens tramasse patrañam
carceris ad bretem redijt, miserasque catenas
guarda Solecismus magno fongone fugacem
castigat, grillosque doblat, frustraque bramantem
incalaboçat eum, manibus pedibusque reuinctum,                   425
Baionae ad legem multos pegauit açotes,
atque ait: “o Daemon, rursus si tale patraris,
maiores penas grauioraque vincula ponam.
Ergo ego mando tibi per cartapacia Soti,
perque gerundiuos, casus, longosque supinos,                        430
per quarti libri sacrum et trepidabile nomen,
per cabalisteos numeros, secreta verenda,
per coplas, Burguille, tuas, floxosque sonetos,



426 ad legem Vayonae açotantur sclaui et est certus modus ligandi acommodatus sinus percussori.
429 quidam gramaticus
432 inuehitur in quendam amicum dicentem çabalam.
433 Burguillus vulgaris poeta --- potius in glosis et redondillis facile princeps.



______________________________________________________________________

427 OV. met. 2, 426 #atque ait: o# 429 OV. epist. 17, 135 #ergo ego#

______________________________________________________________________

a Lib. Secundus H (secundus Z)  : Pars macharroneae / de Potentia amoris inscripsit B 420 ede H 422 catenas ZH  : cadenas B 423 solecismus ZH : solicismus B 424 doblat ZH : dobrat B 425 incalabocat B || reuinctum B (revinctum H) : reuictum Z 426 Baione H || om.marg. H 427 Daemon Z  : Demon H (demon B) 428 maiores H : grauiores ZB || grauiora BH : maiora Z 429 ego om. Z || om.marg. H 430 gerundiuos ZB : gerundios H 431 nomen BH : numen praebet Z in margine, quia semierasum in carmine uidetur  432 om.marg. H 433 om.marg. H

sábado, 20 de abril de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXVI)



y cuántos los solecismos que en una clase regüelda
Porcio, y qué cuantía mata Bernal de modorros,
y cuántas rimas suela atacar la talmúdica musa,                     405
y cuántos rábanos roza Armigio en sola una cena,
o cuántos traga pasteles Alcides pastelicida,
y en una hora sola cuántos sermones hilvana
tu egregio obispo, Zamora (los dioses así lo quisisteis).
Baste decir que librada fue sin sangre la justa,                       410
sin broqueles, sin lanzas, y sin andar de caballos,
y nada faltó en aqueste torneo de tales arreos.
¿A qué recordar con cuánto vigor ristraban sus lanzas,
cuánto sudor de caballos, y cuánto, pernetas picando,
hincaban espuelas, y, jadeante, cúan resoplaba                      415
del Badilón hobacho el corcel? Mas al cabo la justa
cumplida, cuyo juez resultaba Príapo mismo,
las ganadoras declara en la folla a las ninfas hermosas,
y merecedoras del precio, creo que veinte reales.




404 Porcio cambiado el nombre se cuenta tu historia, Francisco Sánchez. Bernal, boticario y luego médico, o mejor dicho, mulomédico.
407 En verdad confieso ignorar qué es. Alcides pastelicida. Del harto esforzado Carranza1 habla el temerario poeta.
409 D. Juan Manuel, entonces obispo en Zamora.2
413 El poeta enseña a contar estas escabrosidades.



________________________________________________
1 Montero y Solis (ib.p. 655) -véase sus lecturas divergentes en este paso- lo identifican con el primado Bartolomé de Carranza, preso entonces de la Inquisición en un sonado e injusto proceso que provocó incluso protestas en el estamento eclesiástico.
2 Informan los mismos de que un tal Juan Manuel fue titular de esa diócesis del 19 de enero de 1565 al 4 de junio de 1574 (ib. p. 655).

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXVI)



quotque solecismos vna lectione regueldat
Portius, et quantos matat Bernale modorros,
quotque sonare rimas soleat Talmudica Musa,                          405
quotque roçat cena rauanos Armigius vna,
aut tragat Alcides quot pastelicida placentas,
et quot sermones vna hiluanat in hora
ille, Çamora, tuus (sic dij voluistis) obispus.
Hoc bastet quod facta fuit sine sanguine justa,                        410
et sine broquelibus, sine lancis, atque caballis,
et nihil istorum pugna faltauit in ista.
Quid memorem quanto ristrabant robore lanças,
Quantus sudor equis, quantumque perneta picantes
hincabant spuelas, quantum resoplauat anhelus                      415
hobachi Badilonis equus?, sed denique justa
finita, cuius iudex erat ipse Priapus,
formosas nimphas declarat vincere follam,
et pretium meruisse refert, puto veinte reales.





404 Portius mutato nomine de te fabula narratur Francisce Sancij. Bernale, boticarius et postea medicus aut potius mulomedicus.
407 immo fateor ignorare quid sit. Alcides pastelicida de fortissimo viro Carrança loquitur vates temerarius.
409 .D. Joannis Manuel tunc episcopus Çamora.
413 obscenum narrare hoc poeta docet.



______________________________________________________________________

408 HOR. sat. 1, 4, 9-10 ...in hora saepe ducentos, / ut magnum, uersus dictabat stans pede in uno 410 OV. met. 5, 249 #sine sanguine# 413 VERG. Aen. 8, 483 #quid memorem# 414 STAT. Theb. 6, 296 #sudor equis# 419 MART. 4, 29, 4 Hibernae pretium sic meruere rosae

______________________________________________________________________

404 Bernale... mulomedicus om.marg. Z 405 om. B || Talmudica H : Talmucida Z || quotq3 Z : quodq3 H || Mussa Z 406 quotq3 Z : quodq3 BH || roçat H : rocat ZB || caena B || rabanos B 407 Alcides ZH : Alcores B || quod B || pastelecida B || placentes B || immo...sit om.marg. H 408-409 om. B 409 .D. om.marg. H || tunc... Çamora om.marg. H 410 bastet ZH : habet B 411 lancis BH : lançis Z 413 lancas B || om.marg. H 414 perneta BH  : parnata Z 416 Badilonis Z : vadilonis B : Bardilonis H || equs B 417 nimphas B : ninphas ZH 418 formosas H : formossas ZB || follam ZH : fossam B 419 precium B || refert H : reffert Z : referant B || puto ZH : credo B


sábado, 13 de abril de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXV)



Y no mostraba el camino Diana, lumbrera nocturna,
ni en el cielo antorchas de estrellas verse por nubes
entonces podían, todo en negro manto tapara
la harto grimosa noche con lluvias y fúnebres sombras,              385
por cuyo medio Fernando a gatas por alta escalera
errando infeliz el camino, o en escalón putrefacto
resbalando, o quizás vengándose Dios de tacaños,1
tirando de una guimara de coco (el Diablo instigante)
tumba2, y con su cuerpo rodante mueve las tablas.                   390
Como otrora cayó Calisto de alta escalera,
mientras buscaba trepando de ti el amor, Melibea,
así desdichado cae; narices, sienes y boca
en las rocas raspó, y clavado en el fango oloroso
(pues las lluvias laguna hondísima habían formado),                 395
pide ayuda llorando, eleva sus enfangados
miembros con ayuda, cansados del grande quebranto.
¿A qué contar lo demás?, lo que hicieron en cámaras hondas
entre tinieblas renegras contarlo al casto poeta
no le conviene, ni golpes que recibieron las niñas.                    400
Antes, sin duda, podría contar cuántas putas se busca
Leiva3, cuántos virgos la buena Lara revende,





391 De la muerte de Calisto, Melibea y Celestina compuse … tres elegías que mandaré pronto imprimir.
399 Cuanto menos hipócrita.




___________________
1 cf. glosario s.u. 'tacañus'
2 cf. glosario s.u. 'tumbari'
3 Hay un Leiva mencionado en la Sátira de Pacheco vv. 127-128: "Harto más gana Leyva en ensayarse / en la arte macarrena que en la trova", del que hacen la misma persona Montero y Solís (o.c. p.643).

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXV)



Nec pandebat iter, noctis lumbrera, Diana,
non caelo antorchae stellarum nube videri
tunc poterant, negro tapauerat omnia manto
nox grimosa nimis, pluuijs, et tristibus vmbris,                      385
per quas Fernandus, scalam gateando per altam,
infelix errore viae aut scalone madenti
resbalans, seu forte Deo vengante tacaños,
cum prensa guimara preceps (turbante Diablo)
tumbatur, cuerpoque mouet tabulata rodanti.                       390
Vt cecidit quondam scala Calistus ab alta,
dum, Melibea, tuos trepans buscabat amores,
sic miser ille cadit, nares, sienemque, vocamque
raspauit saxis, caenoque infixus olenti
(namque erat e pluuijs hondissima facta laguna)                  395
postulat aiudam lacrimans, lutulenta leuauit
membra iuuante manu cum magno fessa quebranto.
Caetera quid referam?, cameris quae facta profundis
obscuris tenebris castum narrare poetam
non decet, et golpes quos acepere puellae.                          400
Ante quidem numerare queam, quot Leiua putanas
conciliat, quantos virgos bona Lara reuendit,




391 De Calisti morte, Melibeae et Caelestinae feci -- elegias tres quas tipis mandabo citus excudendas.
399 saltem Ipocritam.


______________________________________________________________________

382 VERG. Aen. 6, 109 ...doceas #iter# et sacra ostia pandas 385 STAT. Theb. 6, 118 #tristibus umbris# 391 OV. met. 13, 435 #ut cecidit# || VERG. Aen. 5, 175 in mare praecipitem puppi deturbat #ab alta# 393 OV. fast. 3, 755 ille cadit praeceps... 396-97 OV. trist. 1, 3, 94 crinibus et gelida membra leuauit humo 398 SIL. 16, 256 #cetera quid referam# 401 IVV. 16, 1 quis numerare queat felicis praemia, Galli STAT. Theb. 1, 232 enumerare queam mores gentemque profanam

______________________________________________________________________

383 stelarum B || nubi B 385 grimosa H : grimossa B : nigrossa Z || pluuijs Z : pluvijs H : pluuys B 388 resbalans BH : resualans Z 389 cum prensa H : cumprensa B : cumpressa Z || preceps ZH : preces B 390 cuerpoq3 ZH : cuerpo quod B 391 om.marg. H 392 vuscabat amore B 393 misser B || sienemq3 ZH : sienem quod B || bocamq3 H : vocamq3 ZB 394 saxis ZH : aris B || caenoq3 Z : cenoq3 B 396 ajudam B || lacrimans Z : lachrimans H : lacrimas B || luctulenta B || leuabit Z 397 manu ZH : mano B || fessa H : faessa Z : fesa B 398 cameris quae Z (cameris que H) : tenebris quid B 399 tenebris ZH : cameris B || poetam ZH : portam B || om.marg. Z 400 acepere B : accepere ZH 401 quot BH : quod Z || leiua Z (leiva H) : leina B || putanas ZB : putana H 402 lara mss. || rebendit B


sábado, 6 de abril de 2019

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Traducción (XXIV)



tres ellas son, y quedará cabal y neta esta cifra.                         360
Esto nadie sabrá; ¡qué!, ¿acaso es falsa moneda?”
Mientras así Badilón conseja, el amor a escondidas
y el demonio quema a caliente tizón pío pecho,
y, por fin, de amor sucumbe a los mismos ardores.
¡Oh, las mozas!¡cuánto hacéis y cuánto movéislo!                      365
¿qué la belleza no ablanda de una risueña muchacha?,
peñascos y duras piedras romper le sería posible,
es vencedora del seso, consejo, y los sabios severos,
y de los rozagantes padres, y gordos priores,
y ella misma suele amansar a los bravos leones.                       370
Nadie se espante de que nuestro prójimo Santo
tales embates sufra, hijo de mujeril abolengo,
quien también su pecho llenó de solícita gana.
Tal habló: “¡Oh, Badilón!, me place harto esta parola;
éstas son mis llaves, esta casa abriremos,                                375
esta guarida buena es, y en fornicio cómoda cámara”,
dijo, y al momento con dicha llave abiertas las puertas,
condújolos, y les muestra negros retretes, y cámaras,
do cada cual a parte se alce con sus deleites.
Era un laberinto oscuro, y que harto temor prometía;                380
la falta de luz de escaleras abría un inicuo camino.





369 Parece el poeta sentir poco piadosamente de frailes y priores, lo que me disgusta profundamente, pero sólamente, creo, de los gordos, no de los flacos y delgados.
374 parola, voz levantisca.1



________________________________________________________
1 La primera documentación de esta palabra en diccionarios se encuentra en el Vocabularium Hispanicum latinum (1617) de J. Minsheu, con el significado de rebellis; su primera mención en el diccionario de la RAE data de 1734, ya con en la acepción de "Lo que toca ô pertenece à Levante".

LA MACARRONEA DE FRANCISCO PACHECO: Edición crítica (XXIV)



tres sunt, hic numerus stabit netus atque cabalis.                    360
istud nemo sciet, sed quid, num falsa moneta?»
Dum sic consejat Badilon, Amor ipse latenter
et Demon pia corda quemat tizone calenti,
et tandem similes in amoris decidit ignes.
O moçae, quantum facitis, quantumque mouetis!,                    365
quid non ablandet ridentis forma puellae?,
peñascos durasque petras praerumpere posset,
consejum vincit, sesum sabiosque seueros,
atque roçagantes patres gordosque priores,
atque eadem brauos solet amansare leones.                           370
Nemo se espantet quod noster Sanctus amicus
talia perpetitur, mugerili semine natus,
qui simul ac dulcem concepit pectore ganam.
Sic ait: «o Badilon multum placet ista parola;
ecce mihi llaues, casam reserabimus istam,                            375
ista guarida bona est, et commoda camera furto”.
Dixit, et extemplo portis ea llaue reclusis
duxit eos, monstrat cameras nigrosque retretes,
in quibus ad partem capiat sua gaudia quisque.
Obscurus laberinthus erat multumque timendus;                    380
scaleris lux nulla viam faciebat iniquam.




369 uidetur Poeta çentire parum pie de fratribus et prioribus quod mihi valde displicet ,sed non, ut reor, de alijs quam de gordis, non de macilentis et tenuibus.
374 parola vox levantisca.


______________________________________________________________________

372 OV. met. 1, 78 natus homo est, siue hunc diuino #semine# fecit 377 VERG. Aen. 2, 376 #dixit, et extemplo# 380 STAT. Theb. 10, 843 #longeque timendus#

______________________________________________________________________

360 netus ZH : nectus B 361 istud nemo sciet consejat badilon amor ipse latenter B || falssa Z || moneta H : monem Z 362 ipsse Z 363 quemant tizoni callenti B 364 tandem BH : tamen Z || amoris ZH : amores B 365 moçae scripsi : mocae Z : moce BH || facitis q3 tumq3 B 366 redentis B 367 peñascos ZH : penas eos B || petras ZH : penas B || praerumpere H : prerumpere ZB || posset ZH : possit B 369 rocagantes B || om.marg.Z 371 espantet ZH : spantet B 372 mugerili BH : mugerile Z 373 simul ZH : semel B 374 om.marg. Z 375 casam ZH : cassam B || reserabimus scripsi : reseravimus H (reserauimus Z) : resserrabimus B 376 guarida ZH : garrida B || camera BH : camara Z 377 dixit ZH : duxit B || ea llaue ZH : ac llauet B || reclusis H : reclussis ZB 379 capiat ZH : captas B 380 laberinthus ZH : laberintus B 381 scaleris BH : schaleris Z || nulla BH : nullam Z