CARMINA MACARONICA SELECTA

"Quid contentandum nisi contentamus amigos? / Hoc mihi servitium facias, tu deinde comanda, / nam, giandussa mihi veniat in culmine nasi, / ni pro te posthac Paradisos mille refudem", Baldus, V, 9, 295-298

sábado, 31 de octubre de 2020

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Traducción (XX)

 

Y no mal librados fueron por esta sentencia los gatos,        400

Pues no habrá faena inútil entre banquetes;

Y las huestes ratunas ocupan inmensas el campo

Donde los gatos riza1 harán comiendo ratones:

A éstos matando, conseguirán dilatados almuerzos.

En suerte así les toca, a tal destierro llevados,                  405

Llenar valientemente sus vacías barrigas.

Los susodichos al punto el tenor cumplen de la sentencia;

Aparejan las uñas, marchan hecha mochila2,

De día y de noche todos llevando el paso caminan.

Al fin en las lagunas pararon tarde llegando,                    410

Cumplido el día, cuando el silencio de media noche

Todo tenía tranquilo, en silencio y apaciguado,

Cuando hemisferios, a quienes balanza fiel cupo en suerte,

Hacen dos los tiempos del día y de la noche,

En mediodía el de abajo, y en medianoche el de arriba,    415

De pabellón renegro y oscuro manto cubierto.

Aunque las tinieblas enturbian la faz de la tierra,

Todo el cielo empero reluce al brillar de los astros.

Ninguna voz articulada ni sílaba suena,

Solamente se oía a los perros ladrando de lejos,              420

Y Febo a los antípodes luz daba en su meridiano;

El cono de sombra opuesto en el orbe nuestro descansa.


__________________

1 Cf. glosario s.u. ‘riça’.

2 Cf. glosario s.u. ‘mochila’.


EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Edición crítica (XX)

 

Nec male librati sunt hac sententia gati,                 400

Nam inter epulas non erit labor inanis;

Agminaque murium occupant immania campum,

Vbi gati facient riçam comedendo ratones:

Eos trucidando habebunt prandia longa.

Ita evenit eis, a tal destierro llevati,                      405

Vt implerent vacuas valiente mente barrigas.

Predicti statim tenorem sententiae cumplent;

Aparejant uñas, incedunt facta mochila,

Per diem et noctem omnes pari passu caminant.

Demum ad lagunas venerunt sero llegantes,         410

Bis sexta hora dum mediae silentia noctis

Omnia quieta, surda et pacata teniant,

Quando hemispheria equam sortita balançam,

Dimidia faciunt tempora noctisque diei,

Infimum meridie, media quoque nocte supremum 415

Nigro pauellone et tetro manto cubiertum.

Licet superficies terrae caligine fusa,

Totum tamen celum nitent scintillantibus astris.

Vox articulata minimè nec syllaba sonat,

Tantum audiebantur canes latrantes a longe,        420

Et Phebus Antipodes lustrabat meridiano;

Conus ex adverso vmbrae orbe nostro quiescit.





______________________________________________________________________

402 SIL. 17, 414-415 #immania# / #campum# 411 OV. met. 7, 184 fertque uagos mediae per muta #silentia noctis# 418 LVCR. 1, 9 placatumque nitet diffuso lumine caelum 419 LVCR. 4, 554-555 perueniat nox... / ...articulatim 420 OV. met. 8, 343-344 ille ruit, spargitque canes... / obstat, et obliquo latrantes 421 MANIL. 3, 314 una quod aequali lustratur linea Phoebo

______________________________________________________________________

402 murium supra ratonum in lit. 407 iter accipiunt cati ad lacunas Ranarum, ut pro eis praelientur contra mures in marg. 411 descriptio mediae noctis in marg. 412 surda correxi : surta M || equam M 416 pauellone s.lit. || et tetro manto supra et obscura capa in lit.


sábado, 24 de octubre de 2020

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Traducción (XIX)

 

En llegando Vulcano, penetra en la áulica cueva.

Hecha la cortesía, pregunta con plácido gesto:             380

“¿Qué destierro darás? ¿dónde servirá esta canalla?

Dínos, Eco, cómo podremos juzgar sin errata ......‘rata’

No dejaré de apelar si está la anterior soberana ......‘rana’

Si no te declaras, un dedo sobre el labio desliza ......‘liza’”1.

Este fue el fallo de aquesta sentencia justa                  385

Veritate inspecta, a decir de Roberto Maranta2

(Pues los pobres gatos fueron sin culpa acusados,

Que se les debía premio, y restituirles

Cuanto les hicieron pasar de mala ventura

Con argollas fijas al cuello y cuerpo ligados;                390

Y así les dio Eco lo que ellos bien merecían,

Que fue ponerles espléndida mesa delante).

Oye la sentencia breve Vulcano diciendo:

“Es muy ambigua, de intérprete está aquesta necesitada.

¿Qué afirma Eco cuando ‘rata, rana, liza’ pronuncia,    395

Si no es que los gatos sirvan en la homérica guerra

Antaño librada, la liza de ratones y ranas?”

Trae la sentencia mil males a pobres ratones

Y a las ranas de los pantanos gozos sin cuento.



_________________________________________________________________

1 Esta intervención de Eco constituye un juego manierista practicado ya por autores renacentistas españoles como Palmireno y Sánchez de las Brozas y que tiene antecedentes clásicos plautinos y ovidianos (cf. J. M. MAESTRE MAESTRE, “La mezcla de géneros en la literatura latina renacentista: a propósito de la “Apollinis fabula” del Brocense”, Actas del Simposio Internacional IV Centenario de la Publicación de la “Minerva” del Brocense, 1587-1987 (Cáceres-Brozas, mayo de 1987), p. 177

2 cf. glosa autógrafa a otios. 386 “veritate inspecta”.


EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Edición crítica (XIX)

 

Vulcanus accedens intrat palatia cueuae.

Facta cortesia, preguntat placido vultu:                            380

Quem destierrum dabis? vbi seruiet ista canalla?

Dic nobis, Echo, quid pro hac sententia demus ......“mus”

Statim appellabo, si sit praedicta tyrana. ......“rana”

Si no te declaras, digito compesce labellum. ......“bellum”

Este fue el fallo de aquesta sententia justa                       385

Veritate inspecta, dicente Roberto Maranta,

(Pues los pobres gatos fueron sin culpa accusados,

Que se les devia premio, y restituirles

Quanto les hizieron passar de mala ventura

Con argollas fixas al cuello y cuerpo ligados;                    390

Y assi les dio Echo lo que ellos bien merecian,

Que fue ponerles splendida mesa delante).

Oye la sentencia breue Vulcano diziendo:

Nimis resoluta, interprete indiget ista.

Quid innuit Echo, cum dicit ‘mus, rana, bellum’,               395

Nisi quod gati serviant in Homerico bello

Olim celebrato, murium atque pugna ranarum?”

Traë la sententia miseris mala multa ratonis

Et paludinaribus ingentia gaudia ranis.






__________________________________________________________________

382 OV. met. 3, 380 dixerat ‘etquis adest?’, et ‘adest!’ responderat Echo 384 IVV. 1, 160 #digito compesce labellum# 396 HOR. ars 73-74 #bella# / ...Homerus ib. 401-402 ...Homerus / #bella# 398 PROP. 2, “18d”. 27 #mala multa#

__________________________________________________________________

379 llegato in lit. ante Vulcanus || accessus Vulcani ad antrum ubi Echo morabat in marg. 385 digressio exponens sententiae rationem, quae licet prima facie videatur condemnatoria, tamen re vera plus quam absolutoria est in marg. 392 splendida supra abundosa in lit. 395 declaratio sententiae Nimpha Echo prolate in marg. 398 multa supra nueua in lit.


sábado, 17 de octubre de 2020

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Traducción (XVIII)

 

Con tal miserable aparato andaba de tal manera,

Que Gordirrota llaman a la sucia muchacha,

Y como remate cerca tobillos con espinaca.

Fingía la voz como debilitada por la flaqueza,                   360

Tal que un paso dar con bordón1 apenas podía.

Harto cojeando pedía con trémula mano.

Mas los sirvientes fingieron que un toro venía bramando;

En oyendo el ruido, dejó la muchacha la caña,

Y por toda la calle más que pezpita corría.                       365

Rió ahí Vulcano, y mandó que aquel ciclón le trajeran,

Para saber por ella de qué modo pasa la vida.

Supo que medio llena la propia casa tenía

De trigo, de vino, de aceite sin penuria ninguna.

Sacaba un denario de su bolsa como si fuera                   370

A fin que de día cubrirse pudiera en mantón de soplillo2,

Y comer del almuerzo en la hora pollos asados.

Al momento ordenó construir una rueca de caña,

Porque siempre en casa ella misma en hilar se metiera,

O si mejor lo quisiera, en servir a otro ganando              375

Con que poder pasar la vida trabajo tomando.

Aunque muchos haya con razón limosna pidiendo,

A semejantes, empero, cumple mirar con esmero.



_____________________

1 Cf. glosario s.u. ‘bordon’.

2 Cf. glosario s.u. ‘mantus’ y ‘soplillus’.

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Edición crítica (XVIII)

 

Tali apparatu misero talem se gerebat,

Qualem Gordirrotam vocant puellae polutae,

Nec non pro remate cercat spinaca tovillos.

Fingebat vocem infirmè debilitate,                        360

Vt cum bordone vix gressum figere posset.

Valde coxeando, petebat tremula manu.

At servi finxerunt taurum venire bramantem;

Audito rumore reliquit foemina cañam,

Perque totam callem plusquam pezpita currebat.   365

Tum Vulcanus risit, iussitque afferre velocem

Vt ab ea sciret quo passet ordine vitam.

Agnovit propriam domum semiplenam habere

Frumenti, vini, olei, penuria nulla.

Denarium de bolsis cum hoc figmento sacabat,     370

Vt de die posset ornari manto soplilli,

Atque hora prandij assos comedere pollos.

Extemplo iussit facere de arundine ruecam,

Vt semper ipsa domi hilare curaret,

Aut si magis vellet, alium servire ganando            375

Quo possit vitam labore sumpto passare.

Licet sint plures eleemosinam iustè petentes,

Tamen semejantes opportet examinare.





___________________________________________________________

360 VALER. 2, 210 orsa nefas gemitus fingit uocesque cadentum 361 STAT. Theb. 3, 263-264 gressum / figit 362 OV. fast. 3, 670 fingebat tremula rustica liba manu 367 STAT. silu. 2, 3, 69 palam quod digeris #ordine uitam#

___________________________________________________________

358 polutae M 363 bramatum in lit. pro bramantem 369 s.lit. 373 iussit in lit. ante extemplo 378 opportet M || buelve al verso donde quedaste./ llegato (in lit.) Vulcanus accedens .X. pag. 19. versu. 379 in marg.


sábado, 10 de octubre de 2020

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Traducción (XVII)

 

Cuando el pueblo deja de noche sus quehaceres,            335

Y se recoge deprisa donde morar acostumbra,

Y cuando los criados a poner las mesas empiezan,

Y al punto a sus señores a llevarles la cena,

Y cuando se ocupan de hacer las doncellas las camas

Y de sahumar1 la cámara con olorosos pebetes2,           340

Y cuando volar los murciélagos con sus alas sin pluma

Suelen alborotados del lubricán3 en el tiempo,

Y piernicortos aviones a ellos se vienen mezclando,

Para cazar con el pico mosquitos asidos del aire;

Al tiempo que de alquiler cesan de trabajar los peones, 345

Y piden al señor sus jornales con cortesía,

Pareció entonces de noche una mujer disfrazada,

Que a Vulcano acercóse empezando a pedirle dinero,

Con un tuerto garbín y tranzado4 por las orejas,

Y con solo un corpete5 sin la túnica roto,                      350

Y su cabeza cubierta estaba de un manto parejo.

La cara de la fingida mujer era gorda, redonda,

Y era muy fea y sucia por sus mudas escasas;

Descalza venía con una corta ropa cubierta,

Saya colorada culcosida6 de muchos remiendos,           355

Y esa mal traída puesta lo de trás adelante.



_______________________

1 Cf. glosario s.u. ‘çahumare’.

2 Cf. glosario s.u ‘pevetus’.

3 Cf. glosario s.u. ‘lubricanus’.

4 Cf. glosario s.u. ‘garvin’ y ‘trançadus’.

5 Cf. glosario s.u. ‘corpete’.

6 Cf. glosario s.u. ‘culcosire’.


EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Edición crítica (XVII)

 

Quando populares laboribus nocte relictis            335

Se celeres vbi solent habitare recogent,

Quandoque servientes incipiunt ponere mensas

Et statim suis señoribus gerere cenam,

Et quando ancillae procurant facere camas

Atque olorosis cameram çahumare pevetis,          340

Quandoque murcielagui alis sine pluma volare

Inde tripudiantes lubricano tempore solent,

Atque piernicorti mixti sibi sunt auiones,

Vt pico capiant culices in ayre manentes;

Tunc cum laborantium cessant trabajare peones,  345

Et cum cortesia dominis jornalia petunt,

Tunc apparuit quaedam mulier simulata de noche

Vulcano accedens, cepitque exigere numum

Cum garvine tuerto portans trançadum ad aures,

Et cum corpete solo sine tunica roto,                  350

Eiusque cabeça operta simili manto.

Erat affectatae foeminae cara crassa, rotunda,

Et omnino fea paucisque sordida mudis,

Nudo pede veniens cum corta ropa cubierta,

Saya colorata multis culcosida remiendis,           355

Y essa mal trayda, puesta lo de tras adelante.




____________________________________________________________________

337 VERG. Aen. 4, 602 #ponere mensis# 354-356 FOL. Baldus T IV 237-240 portat zachettum frusti fractique bisetti / quem dubitas utrum sit drittus siue rouersus. / fertque caneuazzi curtam strictam camisam, / quam sine sauono his tantum smoiat in anno. 354 OV. fast. 6, 397 huc pede matronam nudo descendere uidi

___________________________________________________________________

335 laboribus nocte relictis post lit. 336 se celeres s.lit. 347 apparuit supra llegauit in lit. || descriptio mulieris fingentis paupertatem et infirmitatem, cum sana esset et sine indigentia in marg. 348 ut a in lit. ante Vulcano || accedens cepitque supra posset in lit. 355 culcosida s.lit.


sábado, 3 de octubre de 2020

EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Traducción (XVI)

 

Quien no tiene pies, con cuerpo y manos trabaje,                 310

Quien sola una mano, la rueda traiga en la atarazana;

Así conviene a todos ganar de comer trabajando

(Si no les ayudan las etiópicas hijas de Cadmo,

En cuyo caso, aunque cual Pasquín de Roma1 se vean,

En tanto les guarden las Musas, hombres serán por entero). 315

Al punto a empellones fuerzan a ir al escuálido.

Como cuando un perro en casa mal grado del dueño

Se cuela, y hacen que salga probando el duro garrote,

O cuando se mete sin nada decir quirumanta2 gitana,

Y sin saludar a su húesped viene por toda la cara,               320

Igual que el tal galeote que, motilado3, se cuela,

Y preguntar acostumbra si compra calzas de aguja,

A quienes los vecinos suelen echar de casa a palos,

Y a rempujones a buscar la puerta los fuerzan,

Así de Vulcano los siervos, el rabo entre piernas, hicieron    325

Correr a ese pobre entre pobres más que de paso llevando,

Bueno a mover los fuelles con sus manos ociosas.

Y cuando Vulcano al tiempo del crepúsculo llega

Al bosque, cuando el sol en el horizonte se pone,

Naciendo a los antípodes, nuestro hemisferio dejando,       330

Y a lucir en el ancho cielo los astros comienzan

Y la luna llena bañando de luz su salida;

Cuando apremia el ausencia del Sol, rutilante marido,

Esconde la umbría Clicie su pesaroso semblante;



____________________________________________________

1 Sobre esta expresión se lee en el manuscrito senza piedi e senza mane (sin pies y sin manos). Pasquín fue el nombre dado por el pueblo de Roma al torso informe de una estatua mutilada que se encontró en el subsuelo de la calle del Governo-Vecchio en el lugar donde estuvo, según se decia, el taller de un zapatero remendón llamado Pasquino. Desde el s. XIV se hizo célebre por la costumbre que había de poner en ella epigramas mordaces acerca de los hechos y personajes del día (cf. Enc. E-A. s.u. ‘Pasquín’).

2 Cf. glosario s.u. ‘chirumantus’.

3 Cf. glosario s.u. ‘motilare’. Nótese también el macarronismo de calco del v. 326, cf. glosario s.u. 'passus'.


EL EMBLEMA MACARRÓNICO "OTIOSITAS VITANDA": Edición crítica (XVI)

 

Qui non habet pedes, corpore manibusque laboret,      310

Qui vnam manum rotam gerat ataraçanae;

Sic omnes decet labore quaerere cibum,

(Si non illis iuvant Aethiopicae filiae Cadmi,

Qui quamvis habeant formam Paschini Romani,

Dum tamen Musa comitetur, integri erunt)                  315

Statim a empellones compellunt squalidum ire.

Sicut quando perrus casam domino renuente

Intrat, et acerbo faciunt salire garrote,

Vel quando ingreditur tacitè chirumanta gitana,

Et insalutato petulanter hospite venit,                        320

Siue cum intrante motilado sic galeoto

Preguntare solet calças si compret agujae,

Quos vicini domus solent expellere palo,

Et a rempuxones fuerçant eos quaerere portam,

Sic servi Vulcani cauda inter crura fecerunt                325

Miserrimum currere, plusquam de passo lleuando,

Ad movendum fuelles ociosis manibus aptum.

At cum Vulcanus vesperico tempore llegat

Ad locum syluae, cum Sol horizonte quiescit,

Oriens antipodis, nostra hemisphaeria linquens,        330

Astraque comiençant lato firmamento lucere,

Atque luna plena ortum claritudine lustrans;

Sponsi rutilantis cum instat absencia Solis,

Abscondit faciem obscura Clicie tristem;






___________________________________________________________________

312 LVCR. 4, 859 quod natura cibum quaerit cuiusque animantis 325-326 FOL. Baldus T XXIV 226 fert inter gambas codam 329-332 FOL. Baldus T XVI 269-271 Phoebus contradas sensim callabat ad altras, / antipodisque dabat frescam nascendo matinam, / luna palesabat iam nobis candida lucem 332 LVCR. 5, 575 lunaque siue notho fertur loca lumine #lustrans# 334 IVV. 8, 203 nec galea faciem abscondit

__________________________________________________________________

312 decet supra oportet in lit. 314 senza piedi e senza mane praeb. M supra Paschini Romani 317 comparatio in marg. 325 cauda s.lit. 327 buelve atras a la plana añedida.18. versu. 328. at cum Vulcanus in marg. 328 vesperico s.lit. || descriptio temporis vespertini in marg. 333 iuxta v. 332 praeb. M